-ույթ վերջածանցն ունեցող բառերով կազմված նորաբանությունների խնդիրը

 

Շատերը վիճում են, թե որն է մրցութային և մրցույթային ուղղագրական ձևերից ավելի ճիշտ։ Բայց -ույթ-ավոր բառերի մեջ սա միակ զուգաձևությունը չէ։ Լեզվաբանների մի մասը գործածում է թեքութային, հնչութային, ձևութային և նմանակազմ այլ գիտաբառեր, իսկ մի ուրիշ մասն էլ սրանց մեջ պահպանում է ույթ-ի յ-ն։ Այս բառերի կողքին ունենք նաև մշտապես առանց յ-ի գործածվող բազմաթիվ բառեր՝ ճիշտ նույն ածանցով կազմված՝ մշակութային, մակերևութային, շահութաբեր, արժութաֆինանսական և այլն։ Այսպիսի կազմությունները (ընդ որում համարյա բոլորն էլ՝ նորաբանություն) բազմաթիվ են։ Եվ սա անշուշտ անցանկալի խառնիճաղանջ ուղղագրական վիճակ է։

Հայերենի բառարաններում կարելի է գտնել մրցութային և մրցույթային երկու ձևերն էլ։ Աղայանի արդեն կեսդարյա բառարանում մրցույթային-ը միակ ձևն է։ Իսկ Մեյթիխանյանի ժամանակակից ուղղագրական բառարանում երկու ձևերն էլ տրված են, ուստի գործ ունենք զուգաձևերի հետ։ Եթե պետք է ուղղագրական միօրինակություն հաստատվի, ինչը խիստ ցանկալի է, նախապատվությունը պետք է տրվի մրցութային տարբերակին, որն այսօր բազմապատիկ ավելի շատ է գործածվում, քան մրցույթային-ը։ Սակայն նախապատվությունը դրան տալիս ենք ոչ թե դրա տարածվածության պատճառով (ամեն տարածված լեզվական միավոր չէ՛, որ նաև ճիշտ է), այլ այն պատճառով, որ դա բառակազմական տեսանկյունից ավելի ճիշտ է, այսինքն՝ ստեղծվել է հայերենի բառակազմական կանոնների պահպանմամբ, իսկ մրցույթային-ը հակասում է դրանց։

Դպրոցականներին իսկ սովորեցնում ենք, որ հայերենի հնչյունափոխական և բառակազմական կանոններով (դեռևս 5-րդ դարի գրական հայերենից մեզ հայտնի)՝ ույ-ը (գրաբարյան ոյ), թույլ երկհնչյուն լինելով ու շեշտից զրկվելով, կորցնում է յ-ն՝ վերածվելով պարզ ու-ի։ Հետևաբար, թեև բառերի թեքման (այսինքն՝ հոլովման) ժամանակ այս կանոնը չի գործում ժամանակակից հայերենում, սակայն իբրև բառակազմական սկզբունք՝ պահպանվում է։ Իհարկե, ժամանակակից հայերենը միշտ չէ, որ պահպանում է գրաբարից ժառանգած բառակազմական սկզբունքները. արդի հայերենում քիչ չեն ավանդական սկզբունքներին հակառակ ստեղծված բառերը, ուստի զարմանալի չէ, որ որոշ բառերում անշեշտ ույ-ը ու-ի չի վերածվում։

Բայց եթե արդի հայերենն արդեն ունի նույն -ույթ վերջածանցն ունեցող բառերով կազմված ածականներ կամ բարդ բառեր, որոնցում այս վերջածանցը շեշտազրկված է և հնչյունափոխված (մշակութային, շահութաբեր, մակերևութային և այլն), ապա լեզվի մեջ խառնաշփոթ է ստեղծվում, երբ այս սկզբունքը չի պահպանվում նմանատիպ բոլոր դեպքերում։ Արդյո՞ք շեշտազրկված -ույթ-ով կազմված ամեն նոր բառի դեպքում մարդիկ պիտի ճշտեն, թե կոնկրետ այդ դեպքում ինչպես պիտի գրեն՝ յ-ն պահպանելո՞վ, թե այն դուրս մղելով։ Եթե արդեն հենց արդի հայերենում ստեղծված բառերում՝ նորաբանություններում, պահպանել ենք ույ→ու հնչյունափոխության կանոնը, ի՞նչ կարիք կա այն խախտելու։

Հայերենում -ույթ վերջածանցով բառերի մեծ մասը նորաբանություն է և ստեղծվել է 20-21-րդ դարերում։ Մշակույթ-ն ու մշակութային-ը հայերենում կան 19-րդ դարից, սակայն 19-րդ դարը նույնպես հայերենի զարգացման նոր շրջան է, ուստի մշակույթ-ն ու դրանից կազմված բառերն էլ հին հայերենից չենք ժառանգել։ Հին հայերենից ժառանգել ենք երևույթ-ն ու երևութական-ը, սովորույթ-ը, ծածկույթ-ը և էլի մի քանի բառ։ Մնացած բոլոր -ույթ-ավորները նորաբանություններ են։ Զարմանալի է, բայց ժամանակակից հայերենում գոյականաստեղծ ամենաբեղուն ածանցները նմանաձայն -ույթ-ն ու -ություն-ն են։

Ուրիշ բան, եթե դասագրքեր գրող մեր լեզվաբանները կամ լեզվական որոշումներ կայացնելու իրավասությամբ օժտված մի մարմին որոշեին, որ ժամանակակից հայերենում -ույթ-ով կազմված բառերում այսուհետ չենք հետևում ավանդական հնչյունափոխությանը և յ-ն պահպանում ենք։ Ի՞նչ կա որ, կարելի էր և նման սկզբունք որդեգրել։ Բայց այդ դեպքում պետք է վերանայվեն նաև արդեն իսկ ույ→ու հնչյունափոխությամբ ստեղծված նույնածանց նորաբանությունները, և հանձնարարվի գրել մշակույթային, մշակույթաբան, շահույթաբեր, շահույթահարկ, արժույթային, արժույթաֆինանսական, մակերևույթային, օդերևույթային, վարձույթային և այլն։ Իսկ մինչ այդ այն լեզվաբանները (որոնք, բարեբախտաբար, բոլո՛ր լեզվաբանները չեն), որոնք գրում են թեքույթային, խոսույթային, ձևույթային ևն, խախտում են հայերենի բառակազմական կանոնները և իրենք իսկ խառնաշփոթ մտցնում մի լեզվի մեջ, որը խառնաշփոթից զերծ պահելը պիտի որ յուրաքանչյուր հայերենագետ լեզվաբանի պարտականությունը լիներ։

Եթե այսպիսի խառնաշփոթի պատճառն «ականջն» է, այսինքն՝ բարեհնչունությունը, ապա տարբեր մարդիկ ունեն տարբեր ականջներ։ Ինչը մեկի ականջին անբարեհունչ է, կարող է մի ուրիշի ականջին շատ բարեհունչ լինել, և հակառակը։ Հետևաբար, ճիշտ չէ բառերի ուղղագրության հարցերը լուծելիս միայն անհատական ականջի քմահաճույքով շարժվել, հատկապես եթե դա չես համաձայնեցրել նաև այլ լեզվաբանների ականջի հետ։ Եթե ընդունում ես լեզվում արդեն առկա ուղղագրական կամ բառակազմական որևէ կանոն, պիտի հետևես դրան։ Կամ էլ այդ կանոնը փոխելու հիմնավոր առաջարկով պիտի հանդես գաս և քո նոր կանոնին հավատարիմ լինես ամենուր և ոչ թե ընտրողաբար, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է միևնույն ածանցով ստեղծված նմանակազմ նորաբանություններին։

Թվայի՞ն, թե թվանշային

Թարմացվել է 2025 թ. հունիսի 22-ին։

Քանի որ թվային-թվանշային զույգին վերաբերող իմ գրառումը «թաքնված» է լեզվաոճական  ուղեցույցի տեքստում և նաև համացանցային որոնող ծառայությունների կողմից չի ցուցակագրվում, որ լայն հանրությանը հասանելի դառնա, այստեղ առանձին պատճենում եմ։ 

numerical — թվային  (числовой, численный)

digital — թվանշային  (цифровой) (ուշադրություն դարձրեք բառի գրությանը՝ թվանշային և ոչ թե թվանշԱՆային)

number — թիվ, համար  (число, номер)

digit — թվանշան, թվանիշ  (цифра) (միայն մեկ նիշ)

numeral — թվանշաններով արտահայտված թիվ (որևէ քանակի նիշերով)

digital representation of numerical data — թվային տվյալների թվանշային ներկայացում 

numerical/numeral system, numerical order — թվային համակարգ, թվային դասավորություն

digital system, digital technologies, digital age, digital broadcasting —  թվանշային համակարգ, թվանշային տեխնոլոգիաներ, թվանշային դարաշրջան, թվանշային հեռարձակում (սրանցում «թվանշային»-ը «համակարգչային»-ի հոմանիշ է և չի նշանակում «թվանշԱՆային»)։

numerical literacy - թվային գրագիտություն (թվերով գործողություններ կատարելու հմտությունը)

digital literacy - թվանշային գրագիտություն (համակարգչային գրագիտություն)

Բայց՝ 

digitize — թվայնացնել  (ո՛չ թվանշայնացնել), որովհետև «թվայնացնել»-ը, բացի digitize-ից, այլ իմաստով չի գործածվում և ավելի կարճ ու բարեհունչ է, քան «թվանշայնացնել» տարբերակը։

------------

Տարիներ առաջ ես էլ էի սխալ բառը գործածում, բայց մեկը բացատրեց, և հասկացա։ Հույս ունեմ՝ հասկացողների թիվը օրեցօր կմեծանա, որովհետև իսկապես տխրեցնող է, որ մեր ազգը երկու հասկացությունների և բառերի միջև տարբերությունը չի հասկանում և մի բանի փոխարեն մի ուրիշ բան է ասում՝ հասկացությունների շփոթ ստեղծելով։

Օրինակ՝ երբ ասում են թվային գրագիտություն, սա այլ բան չէ, քան թվերով գործողություններ կատարելու (գումարել, հանել, բազմապատկել, բաժանել ևն) ունակությունը՝ numerical literacy-ն։ Մինչդեռ digital literacy-ն ուրիշ բան է։ Այստեղ կարող եք տեսնել գրագիտությունների տեսակները և դրանց բացատրությունները։

Մենք լեզվական ու տրամաբանական խնդիր ենք ներկայացնում (երկու տարբեր եզրույթներ ու տարբեր հասկացություններ չպիտի արտահայտվեն/թարգմանվեն միևնույն բառով), իսկ ոմանք հակադարձում են, թե «ժամանակակից համակարգիչները փոխանցում և մշակում են երկուսի հիմքով բիթերից բաղկացած թվեր, այլ ոչ թե թվանշաններ։ Այդ առումով հայերեն «թվային համակարգիչ» եզրույթը շատ ավելի ճիշտ է բնութագրում օգտագործվող տեխնոլոգիան, քան «թվանշանային» բառը»... Իսկ մնացա՞ծ դեպքերում ինչպես պիտի վարվենք։ Չէ՞ որ digital եզրույթը միայն «տեխնոլոգիա» կամ «համակարգիչ» բառի հետ չի գործածվում։ Այն մի եզրույթ է, որ ինքնին նշանակում է «համակարգչային»՝ համակարգչին վերաբերող (և ոչ թե հենց թվերին կամ թվանշաններին)։ 

Ժամանակակից աշխարհում շատ հստակ տարբերակվում են digital և numerical եզրույթներն ու դրանց կիրառությունները։ Հետևաբար, ոչ ոք երբեք numerical computer/technology չի գրի, որովհետև դա չի նշանակում այն, ինչ արտահայտվում է digital բառով։  Մինչդեռ հայերս հենց numerical-ի ավանդական հայերեն համարժեքն ենք գործածում digital-ի համար։ Չի կարող լինել միայն հայկական գիտություն։ Գիտական լեզուն բոլոր լեզուներում էլ պիտի այնպիսին լինի, որ յուրաքանչյուր հասկացություն ունենա իր անվանումը՝ արտահայտվի առանձին եզրույթով, եթե այդ եզրույթն արդեն կիրառվում է այդ գիտության մեջ։ Երբ մարդիկ մի որևէ եզրույթ չեն կարողանում սեփական լեզվով արտահայտել, պարզապես փոխառում են օտար բառը։ Բայց մի եզրույթի փոխարեն մի ուրիշը գործածելը ճիշտ չէ։ 

Ոչ մի նշանակություն չունի, թե ինչից է կազմված «թվանշային» բառն այս դեպքում․ այն մի պայմանական բառ է, ինչպես անգլերեն digital-ը, որը գործածվում է numerical-ից տարբեր որոշակի իմաստներով։ Այն եզրույթ է։ Օրինակ՝ եթե հայը digital system-ն ու numerical system-ը թարգմանում է նույն բառով, սա անտրամաբանական է և ճիշտ չէ։ Սա, կարելի է ասել, լեզվական փնթիություն է։ Մի՞թե ամեն անգամ, որ անգլերենում այս երկու եզրույթները գործածված լինեն, մենք ամեն առանձին դեպքի համար պիտի առանձին լուծում մտածենք, որպեսզի երկու տարբեր հասկացություններ չշփոթվեն։  

Եթե մեկը թվանշային (ոչ թե թվանշԱՆային) եզրույթը չի հավանում, կարող է այլ եզրույթի առաջարկով հանդես գալ։ Կարևորն այստեղ այն է, որ լեզվում պետք է հստակորեն տարբերվեն երկու տարբեր երևույթներ ու հասկացություններ և խոսքում չշփոթվեն միմյանց հետ։ Հայերենը ՊԵʼՏՔ է ունենա տարբեր եզրույթներ՝ տարբեր բաներ նշանակող անգլերեն տարբեր եզրույթներ թարգմանելու համար։ Հակառակը լեզվական և տրամաբանական սխալ է։

Հունարեն -λογία-ով վերջացող բառերի հայերեն համարժեքները

Վերջերս միտում է նկատվում հունարեն -λογία (լատ. -logia, անգլ. -logy) վերջով կազմված բառերը, հատկապես գիտությունների կամ ուսումնասիրության ոլորտների անվանումները, ոչ թե սպասելի -աբանություն վերջով թարգմանելու, այլ -ագիտություն-ով։ Կարծում ենք՝ սա սխալ և շփոթեցնող միտում է։ Բացատրենք, թե ինչո՛ւ։

Դեռևս գրաբարից մենք հունարեն logos-ը, որ խոսք կամ բանականություն է նշանակում, թարգմանել ենք միշտ բան, որ գրաբարում նույն իմաստն ունի, ինչ հունարեն բառը, և հենց այդ շրջանից արդեն ունենք, օրինակ, աստուածաբան, աստուածաբանութիւն, վկայաբանութիւն, տրամաբանութիւն և այլ նմանակազմ բառեր։ Ժամանակակից գիտության լեզվում այնքան շատ են X-աբանություն-ները (կենսաբանություն, կենդանաբանություն, բջջաբանություն, կլիմայաբանություն և այլն, և այլն), որ որևէ մեկի համար երբեք չի կարող տարօրինակ կամ անընդունելի լինել որևէ նոր X-աբանություն, եթե դա հերթական X-logia-ի թարգմանությունն է։

X-logia-ն X-ագիտություն հայերենում մենք թարգմանել ենք միայն այն դեպքում, երբ համապատասխան X-աբանություն-ն արդեն «զբաղված» է եղել։ Դա է պատճառը, որ, օրինակ, archaeologia-ն և assyriologia-ն հայերենում հնագիտություն և ասորագիտություն են թարգմանված․ հնաբանություն-ն ու ասորաբանություն-ն արդեն զբաղված էին այլ իմաստներով (արխաիզմ և ասսիրիզմ՝ համապատասխանաբար)։ Բայց սրանք բացառություններ են։ Մնացած X-ագիտություն-ները (ո՛չ վերջին շրջանում թարգմանված) ոչ թե X-logia-ի թարգմանությունն են, այլ ուրիշ կազմությամբ բառերի կամ բառակապակցությունների, հաճախ ռուսերեն X-ведение-ի (երաժշտագիտություն, կրոնագիտություն, գրականագիտություն — музыковедение, религиоведение, литературоведение)։

Մենք ունենք նաև գիտությունների նույն  առաջին բաղադրիչով  (նույն X-ով), բայց տարբեր երկրորդ բաղադրիչով անվանումներ՝ տարբեր գիտությունների համար։  Geologia-ն երկրաբանություն-ն է, իսկ earth science-ը՝ երկրագիտություն-ը։ Astrologia-ն աստղաբանություն-ն է (աստղագուշակություն), իսկ astronomy-ն՝ աստղագիտություն-ը։ Եվ որևէ մեկը միայն բառի կազմությանը նայելով էլ կարող է հասկանալ, թե հայերեն այս անվանումներից որը օտար ո՛ր անվանման հայերեն համարժեքն է, եթե գիտի, որ X-logia-ն հայերենում դառնում է  X-աբանություն։

Մինչդեռ եթե մենք ի սկզբանե որևէ X-logia թարգմանում ենք X-ագիտություն (և սա անում ենք ոչ թե որ համապատասխան X-աբանություն-ն արդեն զբաղված է), ապա երբ անհրաժեշտություն ծագի նույն առաջին բաղադրիչով մեկ այլ գիտության անվանում թարգմանելու (երբեք չգիտես, թե զարգացող գիտությունն այդ նույն առաջին բաղադրիչին վերաբերող ինչ նոր գիտական անվանում կստեղծի), կանգնելու ենք խնդրի առաջ։ Որովհետև, ամենայն հավանականությամբ, էլի ստիպված ենք լինելու դիմել -աբանության օգնությանը, բայց այս դեպքում խախտած ենք լինելու բոլորին հայտնի սկզբունքը և շփոթություն ենք մտցնելու լեզվի մեջ։

Հետևաբար, ի՞նչ կարիք կա լեզվական բազմադարյան ավանդույթը խախտելու։ Եթե օտար բառը վերջանում է -logia-ով, այն պետք է թարգմանել -աբանություն, ինչպես մշտապես վարվել ենք։ Պատճառաբանությունը, թե իբր հունարեն logos-ն այսպիսի բառերում «գիտություն» է նշանակում և դա է պատճառը, որ ավելի ճիշտ է -ագիտություն թարգմանությունը, ճիշտ չէ։ Հունարենում «գիտություն» իմաստն այլ բառերով է արտահայտվում, իսկ logos-ի հայերեն թարգմանությունը միշտ եղել և մնում է բան-ը։

Հրամայական եղանակի բայերի շեշտադրություն

 Ըստ Սերգեյ Աբրահամյանի «Հայերենի կետադրություն» ձեռնարկի (2004 թ.)՝ «Հրամայական եղանակի բայաձևի վրա կարող է շեշտ չդրվել՝ պայմանավորված որոշակիորեն մեղմ հնչերանգով» (էջ 64)։ Նույնը կրկնված է նաև, օրինակ, Յուրի Ավետիսյանի «Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ, գիրք Ա. Հայոց լեզու. գրական արևելահայերենի նորմը» (2014 թ.) ձեռնարկում (էջ 303)։ Սակայն ավելի տարածված է այն պնդումը, թե հրամայական բայաձևերի վրա պարտադիր պետք է շեշտ դրվի, նույնիսկ եթե բայը շեշտված չի արտասանվում կամ խնդրանք է ներկայացնում։

Մենք սխալ ենք համարում վերջին պնդումը։ Շեշտն առոգանական նշան է, հետևաբար պիտի դրվի միայն այնտեղ, ուր կա շեշտված առոգանություն։ Եթե հրամայական եղանակի բայը շեշտված չի արտասանվում, դրա վրա դրված շեշտը ոչ միայն  ավելորդ է, այլև երբեմն խանգարում է նախադասության թե՛ ճիշտ առոգանությանը, թե՛ իմաստի ճիշտ ընկալմանը։ Առավել ևս երեխայի հետ խոսելիս անվերջ շեշտված հրամայական բայեր գործածելով՝ երեխայի վրա գոռալու տպավորություն ենք թողնում, երբ շեշտված ներկայացնում ենք բառեր, որոնք բնական խոսքում չէինք շեշտելու։

 Հրամայական բայաձևերի վրա պարտադիր շեշտ դնելու պահանջն արդարացնողները երբեմն բացատրում են, թե այդ շեշտը դրվում է հրամայական եղանակի բայն ըղձական եղանակի նույնաձև բայից տարբերելու համար։ Սակայն նախ՝ հրամայական եղանակի թե՛ եզակի, թե՛ հոգնակի ձևերի մի զգալի մաս (գրիր, երգիր, հասցրու, խաղացեք, հասկացրեք ևն) ըղձական եղանակի բայերի հետ ձևով չի նույնանում, այդ դեպքո՞ւմ ինչու ենք անիմաստ շեշտ դնում։ Եվ երկրորդ՝ շեշտն առոգանական նշան է, ուստի նրա դերը մի եղանակի բայը մի ուրիշ եղանակի բայից տարբերելը չէ, այլ ճիշտ առոգանություն ապահովելը։ Եթե մի եղանակի բայը մի ուրիշ եղանակի բայից տարբերելու խնդիր լիներ, ապա մի ինչ-որ նշան պիտի գործածեինք նաև, օրինակ, նույնաձև վաղակատար ու անորոշ դերբայներն իրարից տարբերելու համար։ Սակայն ոչ ոքի մտքով իսկ չի անցնում նման բան անել։ Որովհետև դրա կարիքը չկա։ Ճիշտ այդպես էլ կարիք չկա հրամայական եղանակի բայերն ավելորդ շեշտերով բեռնավորելու, երբ այդ բայերը շեշտված չեն արտասանվում։ 

Ինչ վերաբերում է ծանոթագրական տես-ին, այն թեև հրամայական եղանակի բայ է, բայց թե՛ շեշտված չի արտասանվում, թե՛ կատարում է պայմանական բառի դեր, ինչպես հմմտ.-ն (համեմատիր), նույն-ը, անդ-ը, փխ.-ը (փոխարեն) և այլն։ Եթե տես ամբողջական բառը կարճ չլիներ, ապա ծանոթագրական տես-ը վստահաբար ներկայացնելու էինք համառոտագրության տեսքով, և դրա վրա բնականաբար շեշտ չէինք դնելու։ Այնպես որ ծանոթագրական տես-ի վրա շեշտը նույնպես ավելորդ է, թեև եթե որևէ մեկի աչքը սովորել է այդ շեշտին, կարող է դնել․ որևէ խնդիր չենք տեսնում։ Կգրես շեշտով, թե անշեշտ, դրանից ծանոթագրական տես-ը մի բանից մի ուրիշ բանի չի վերածվի։

Հայերենում առոգանական նշանները պետք է դրվեն ճիշտ այնտեղ, որտեղ դրանք պահանջում է բնական առոգանությունը։ Սա վերաբերում է թե՛ շեշտին, թե՛ պարույկին, թե՛ երկարին։ Առոգանությունը պահանջո՞ւմ է. դնում ենք։ Չի՞ պահանջում․ չենք դնում։ Այս մասին տես նաև նաև մեր «Հարցական շեշտադրմամբ օժանդակ բայի «խնդիրը»» հոդվածը։

Ի՞նքը, ի՞ր, իրե՞ն, իրենի՞ց ևն, թե նա, նրա, նրան, նրանից ևն

 * Այս հոդվածը կա մեր «Լեզվաոճական ուղեցույցում»։

---

✗ Վարդանը և իր հետևորդները հեռացան երկրից։ →

✔ Վարդանը և նրա հետևորդները հեռացան երկրից։* [«Վարդանը» և նրա «հետևորդները» նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի ենթականեր, և ստացական դերանունը («նրա»-ն) գործածվում է դրանցից առաջինի փոխարեն։]

✗ Մոտեցեք դռան մոտ կանգնած երիտասարդին և Ձեր հարցն ուղղեք իրեն։ →

✔ Մոտեցեք դռան մոտ կանգնած երիտասարդին և Ձեր հարցն ուղղեք նրան։

✗ Տնօրենն այժմ զբաղված է, և իրեն չի կարելի անհանգստացնել։ Բացի դրանից, ինքը Ձեզ օգնել չի կարող։ →

✔ Տնօրենն այժմ զբաղված է, և նրան չի կարելի անհանգստացնել։ Բացի դրանից, նա Ձեզ օգնել չի կարող։

* Ավելի լավ հասկանալու համար, թե ինչո՛ւ այս նախադասության մեջ իր-ը սխալ է, իսկ նրա-ն՝ ճիշտ, համեմատեք ներքոբերյալ երկու նախադասությունները։

Հեղինակը լռում է Վարդանի և նրա հետևորդների ուղևորության մասին։ [Հետևորդները Վարդանինն են։ «Վարդանի»-ն և «հետևորդների»-ն նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի հատկացուցիչներ, և ստացական դերանունը գործածվում է դրանցից առաջինի փոխարեն։]

Հեղինակը լռում է Վարդանի և իր հետևորդների ուղևորության մասին։ [Հետևորդները հեղինակինն են։ «Վարդանի»-ն և «հետևորդների»-ն նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի հատկացուցիչներ, սակայն ստացական դերանունը չի գործածվում դրանցից առաջինի փոխարեն, այլ նախադասության ենթակա հանդես եկող բառի փոխարեն։]

ԲԱՅՑ՝

✔ Վարդանն իր հետևորդների հետ հեռացավ երկրից։ [Ենթական միայն «Վարդանն» է, որ իր և ոչ թե մի ուրիշի հետևորդների հետ կատարել է գործողություն։]

Այլ օրինակներ

Ն. Ադոնց, «Մաշտոց և նրա աշակերտները ըստ օտար աղբյուրների»

«Այդ երկու փոքրիկ տապանների մեջ հանգչում են երկու հոյակապ անձինք` Մովսես Խորենացին և նրա ընկեր Մամբրե Վերծանողը»։ (Րաֆֆի, «Կայծեր»)

«Խնդրի վերաբերյալ տեսություններից մեկը ներկայացնում են Հ. Աճառյանը և նրա հետևորդները»։ (Գ. Մկրտչյան, «Բարբառագիտության հիմունքներ»)

Վ. Եղիազարյան, «Գագիկ Բ Բագրատունին և նրա «Հավատոյ գիր»-ը»

Նա դերանվան և դրա հոլովաձևերի փոխարեն ինքը դերանվան և սրա հոլովաձևերի գործածությունը հայերենում շատ տարածված է և խոսակցական լեզվում ու բարբառներում շատ ավելի բնական, քան նա-ինն ու սրա հոլովաձևերինը։ Սակայն նա և ինքը դերանունների իմաստային տարբերությունից բխում է, որ վերոբերյալ և նմանատիպ օրինակներում ինքը դերանունն ու դրա հոլովաձևերը գոնե գրական արևելահայերենում տեղին չեն։

Վերոգրյալն անշուշտ հավասարապես վերաբերում է այս դերանունների հոգնակի ձևերին նույնպես (նրանք-իրենք, նրանց-իրենց ևն)։

Օգոստինոս Երանելի՞

 Արդեն մի քանի տասնամյակ է, որ հայաստանցիները Արևմտյան եկեղեցու հայտնի եկեղեցական գործիչներ և սրբեր Օգոստինոսին և Հերոնիմոսին կոչում են Երանելի՝ այս բառը գործածելով իբրև մականուն։ «Օգոստինոս Երանելի»-ի մեջ «երանելի»-ն այլ բան չէ, քան մականուն, ինչպես Ներսես և Սարգիս Շնորհալիների «Շնորհալի»-ն։ Սակայն ո՛չ Օգոստինոսը, ո՛չ Հերոնիմոսը չունեն այդպիսի մականուն։ Կաթոլիկ եկեղեցու այս մեծ սրբերին կաթոլիկներն այդպես չեն կոչում։ Օգոստինոսը Հիպպոն քաղաքի եպիսկոպոսն էր, ուստի նա կոչվում է Օգոստինոս Հիպպոնացի (լատիներեն ամբողջական անունը՝ Aurelius Augustinus Hipponensis), թեև ավելի հայտնի է հենց միայն Օգոստինոս կամ սուրբ Օգոստինոս անունով, որովհետև բազմաթիվ մեծանուն Օգոստինոսներ չկան, որ այս մեկը մի ուրիշի հետ շփոթվի։ Հույն եկեղեցում էլ են նրան կոչում Օգոստինոս Հիպպոնացի՝ Αυγουστίνος Ιππώνος։ 

 Հայերենում ի հայտ եկած այս նորահնար «Երանելի» անունն առաջ է եկել Օգոստինոսի և Հերոնիմոսի անունները ռուսերենից թարգմանելու և ռուսերեն блаженный բառի գործածության հանգամանքներին անծանոթ լինելու պատճառով։ Նախ՝ անհասկանալի է, թե ինչու են կաթոլիկ աշխարհի սրբերի անունները թարգմանվել ռուսերենից և ոչ թե լատիներենից։ Երկրորդ՝ Ռուս եկեղեցին այս և մի շարք այլ սրբերի անունների հետ «սուրբ» մակդիրի փոխարեն գործածում է «երանելի» մակդիրը (блаженный Августин, блаженный Иероним Стридонский,  блаженный Феодорит Кирский և այլն), որովհետև այդ եկեղեցում սրբերը որոշակի սկզբունքով դասակարգված են, և այն արևմտյան սրբերին, որ ապրել են մինչև Արևելյան և Արևմտյան եկեղեցիների միջև մեծ բաժանումը (1054 թ.), սովորաբար կոչում են ոչ թե святой, այլ блаженный։ Այս մակդիրն են գործածում նաև այսպես կոչված Աստծո խենթերի (юродивый) անունների հետ։ Ուրեմն՝ այս «երանելի»-ն վերոնշյալ անձանց մականունը չէ, հատուկ անունը չէ, այլ նրանց սրբությունը ցույց տվող ընդհանրական մակդիր, ինչպես «սուրբ»-ը, և այսպիսի գործածությունը բնորոշ է Ռուս եկեղեցուն, բայց ո՛չ՝ Հայ կամ Կաթոլիկ։ Հայ եկեղեցում ցանկացած սուրբի էլ կարող ես նաև «երանելի» կոչել, բայց դա չի դառնում նրա մականունը։ Մինչդեռ երբ հայերս Օգոստինոսին ու Հերոնիմոսին կոչում ենք Օգոստինոս Երանելի, Հերոնիմոս Երանելի, այս «Երանելի»-ն այլ բան չէ, քան միայն նրանց հատուկ մականուն։

 Հետևաբար, պետք է գործածել Օգոստինոս կամ Օգոստինոս Հիպպոնացի, Հերոնիմոս կամ Հերոնիմոս Ստրիդոնացի անվանաձևերը առանց դրանց հաջորդող «Երանելի»-ի։

«Ի»-ով վերջացող հատուկ անունների սեռական հոլովը

 Եթե վստահ չենք՝ -ի-ով վերջացող հայկական անվան հոլովաձևն ինչ պիտի լինի, բացում ենք հայերենի ուղղագրական ամենավերջին բառարաններից մեկը և այնտեղ գտնում անհրաժեշտ բառի նաև հոլովական վերջավորությունը (բառի կողքին նշվում է, եթե այն կանոնական չէ կամ կարող է հասկանալի չլինել)։ Կարող եք անհրաժեշտ բառերը որոնել Փ. Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, որն առցանց հասանելի է «Նայիրի» կայքում։

Իսկ եթե անհրաժեշտ բառը բառարանագիրը չի ներառել բառարանում, ապա հիշում ենք հետևյալը։

1. Հայերենում սովորաբար ի-ով վերջացող բառերը պատկանում են ու հոլովման։ Հատուկ անունների դեպքում, եթե դրանք հայկական են, այս կանոնը նույնպես գործում է (եթե կան բացառություններ, բառարաններում սովորաբար նշվում է)։ Այսինքն՝ եթե անգամ չկա բառարանում, ենթադրենք, Վեդի բառը, ապա ապահովությամբ կարելի է գործածել դրա Վեդու սեռականը (որովհետև դա կանոնական ձև է)։ Եթե չկա Կումայրի-ն, ապա սեռականը՝ Կումայրու։ -ի-ով վերջացող հայկական անունները (դարձյալ եթե բացառություններ չեն, որոնք սովորաբար կարելի է գտնել բառարանում) հանգիստ կարելի է նաև ի հոլովմամբ հոլովել, այսինքն՝ եթե գրենք Վեդիի կամ Կումայրիի, դարձյալ սխալված չենք լինի։

Րաֆֆի-ն, եթե հայտնի գրողի անունն է, սեռականում ունի -ու վերջավորությունը՝ Րաֆֆու, իսկ եթե ժամանակակից անձի անուն է, ապա՝ Րաֆֆիի։

2. Ինչ վերաբերում է օտար անուններին, ապա դրանք հոլովվում են ի հոլովմամբ (Հարրիի, Մերիի, Աբադիի և այլն)՝ բացի սլավոնական -սկի, վրացական -շվիլի ածանցներով վերջացողներից, նաև Գորկի ռուսական ազգանունից (Գորկու)*։

* Օտար ազգանունների վերաբերյալ ավելի մանրամասն տես այս հոդվածը։

---

Սուրբ Գի՞րք/Ծնո՞ւնդ, թե Սուրբ գիրք/ծնունդ

 

«Լեզվաոճական ուղեցույցում» լրացրի այս թեմայով հոդվածը։ Պատճենում եմ այստեղ, մինչև կտեղադրեմ ամբողջական գրքի հերթական տարբերակը։

✗ Շնորհավոր Սուրբ ծնունդ →

✔ Շնորհավոր Սուրբ Ծնունդ

✗ Առաջին հերթին նրանք թարգմանեցին Սուրբ գիրքը։ →

✔ Առաջին հերթին նրանք թարգմանեցին Սուրբ Գիրքը։

Թե՛ Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, թե՛ Գյուրջինյանի «Մեծատա՞ռ, թե՞ փոքրատառ» տեղեկատուում Սուրբ Գիրք-ի համար տրված է ընդունելի երկու ուղղագրական տարբերակ, որոնցից առաջինը երկուսում էլ մեծատառովն է (Սուրբ Գիրք), երկրորդը՝ փոքրատառովը (Սուրբ գիրք)։ Սակայն երկրորդ տարբերակը չի կարող ճիշտ լինել այն պատճառով, որ այս գրքի բուն անունը Գիրք-ն է, Սուրբ-ն ընդամենը հավելյալ մակդիր է։ Աստվածաշնչի մյուս անունը՝ Գիրք-ը, որ հունարեն «բիբլիա»-ի թարգմանությունն է, գրաբարում սովորաբար հենց առանց «սուրբ» մակդրի է հանդես գալիս։ Իսկ աշխարհաբարում սովորաբար «Սուրբ»-ով ենք գործածում՝ սովորական գրքից տարբերելու համար։ Մինչդեռ երբ գրում ենք Սուրբ գիրք՝ միայն առաջին բառը մեծատառով, խոսում ենք մի գրքի մասին, որի անունը «Սուրբ» է, ինչպես եթե գրեինք Աստվածաշունչ գիրք / Աստվածաշունչ մատյան, որտեղ գրքի անունը միայն Աստվածաշունչ-ն է, իսկ գիրք-ը հասարակ գոյական է։ Այդպես նաև Սուրբ գիրք-ի մեջ է գիրք-ը հասարակ գոյական և ոչ թե անվան մաս։ Այսինքն՝ այս վերջին դեպքում գիրք-ը անվան մաս լինելուց դադարում է և վերածվում հասարակ գոյականի։

Բացի դրանից, այն լեզուներում, որոնցում բաղադրյալ հատուկ անունները գրվում են այն նույն սկզբունքներով, որոնցով գրվում են արևելահայերենում (այսինքն՝ եթե պայմանական անվան հետ գործ չունենք, միայն առաջին բառը՝ մեծատառով), Սուրբ Գիրք-ն էլ, Սուրբ Ծնունդ-ն էլ գրվում են մեծատառով սկսվող երկրորդ բաղադրիչով։ Այդպես են գրում թե՛ ռուսերենում (որի համապատասխան կանոնների վրա են գերազանցապես ձևվել արևելահայերենի՝ մեծատառի գործածության կանոնները), թե՛ ֆրանսերենում (որի ազդեցությունն էլ այս հարցում իր հերթին կրում է ռուսերենը)։ Պատճառը շատ հավատացյալ լինելը չէ․ պատճառը գիտելիքն է և հասարակ տրամաբանությունը։ Եթե այս բաղադրյալ անվան մեջ բուն անունը Գիրքն է (Писание, Écritures), որը կարող է նաև առանց «Սուրբ» մակդրի գործածվել (առանց священное/saintes-ի), այն չի կարող գրվել փոքրատառով։ Ոչ միայն նշված, այլև այլ լեզուներում է սովորական, ինչպես գրաբարում, Աստվածաշնչի այս մյուս անունը նաև առանց «Սուրբ» մակդրի գործածել (օրինակ՝ անգլ. Scripture(s)՝ առանց Holy-ի)։

Թեև «Բաղադրյալ հատուկ անուններում մեծատառերի գործածության մասին» կանոնախմբի («Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու», Երևան, 2006, էջ 286-294) 2Ը-գ) կետում որպես ճիշտ տարբերակ տրված է Սուրբ ծնունդ կամ Սուրբ ծննդի տոն գրելաձևը (նույնը կրկնվում է նաև Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, բայց, բարեբախտաբար, ո՛չ՝ Գյուրջինյանի), սակայն այն վստահաբար սխալ է և հակասում է այդ նույն կանոնում բերված մնացած օրինակներին։ Որովհետև, ինչպես արդեն ասացինք Սուրբ Գիրք-ի վերաբերյալ, այստեղ նույնպես տոնի հիմնական անունը Ծնունդ-ն է կամ Ծննդյան տոն-ը, ոչ թե Սուրբ-ը։ Սուրբ-ը կարող էր և չլինել. հմմտ. Հարության տոն / Սբ Հարության տոն, Զատկի տոն / Սբ Զատկի տոն, Համբարձման տոն / Սբ Համբարձման տոն և այլն։ Ուրիշ բան, եթե գրեինք Քրիստոսի ծննդյան տոն։ Իսկ տոնի ավելի ընդարձակ ու ճիշտ անունն է Սբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն (Հայ առաքելական եկեղեցու պարագայում)։

Բացի դրանից, նույն կանոնախմբի հաջորդ կետում (3) նշված է, որ թույլատրվում է մեծատառի ազատ գործածություն մի շարք դեպքերում, որոնցից մեկը Հայոց եկեղեցու պաշտոնական լեզուն է։ Իսկ Հայոց եկեղեցու պաշտոնական լեզվում Սբ Ծնունդ-ի Ծնունդ-ը երբեք փոքրատառով չի գրվում։ Ուստի մենք իրավունք ունենք Հայոց եկեղեցու տոների անվանումները գրելու այնպես, ինչպես ընդունված է եկեղեցու պաշտոնական լեզվում։ Սակայն, ինչպես վերևում արդեն գրեցինք, այս Ծնունդ-ը մեծատառով գրելու պատճառը ոչ թե կրոնական է, այլ այն, որ դա է տոնի հիմնական անունը, իսկ Սուրբ-ը՝ ընդամենը հավելված։

Բերենք հայ գրականությունից մի քանի օրինակ, որտեղ երևում է, որ տոնի բուն անունը Ծնունդ-ն է։

Առհասարակ Ջավադ-խանը բավական սեր է ունեցել դեպի հայերը, նա հաճախում էր հայոց եկեղեցին և Ծննդյան տոնին փող էր ընծայում, որ խաչը իր անունով ջրից հանեն: (Րաֆֆի, «Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում»)

Նշխարք շինելիս` մեկ կամ երկու ֆունտ ալյուր տուն տանել, պատրաստած նշխարքը գողանալ ուտել և կամ մեկ բանի հետ փոխել, Զատկի տոնին քահանայի հետ խաչ ու Ավետարանով տնե տուն ման գալ, ներկած ձվեր կամ եղոտ բլիթներ հավաքել, Ծննդյան տոնին «Այսօր տոն է»-ի ման գալ, փող ու չոր միրգ հավաքել... (Ռափայել Պատկանյան, «Մոնթեն մինչև վեր»)

Հիշո՞ւմ եք, տիկին Աշինգեր, ձմեռը Ծննդյան տոնին մի անգամ եկա և պարոնի համար կարկանդակ բերի: (Ակսել Բակունց, «Խաչատուր Աբովյան»)

Ծննդյան տոնն է, և նա շտապում է ավետիք տանել իր բոլոր ծխականներին: (Ստեփան Զորյան, «Ցանկապատ»)

Նոր տարվա շնորհավորական փոխայցելությունները դեռ չէին դադարել, երբ վրա հասավ Ծննդյան տոնը: (Մկրտիչ Խերանյան, «Ձայն տուր, ով ծովակ»)

Միայն թե շուտ վերջանա այս տարօրինակ ժողովուրդը, միայն թե եկող Ծննդյան տոնին ավարտվի պատերազմը: (Խաժակ Գյուլնազարյան, «Ինչ-որ տեղ վերջանում էր հորիզոնը»)

Ծննդյան տոնին խառնված է և նոր տարվա գալուստը, ամենուր տոնածառներ են, կարմրակապ ու ճերմակամորուս ձմեռ պապիներ, եկեղեցու շուրջը բացված բարեկենդանի տոնավաճառ.... (Սիլվա Կապուտիկյան, «Գույներ նույն խճանկարից»)

Ծննդյան տոնին հավաքվածներից չկային միայն Սեմն ու Սյուզին, մի շաբաթ առաջ նրանք արդեն վերադարձել էին Հարավային Ամերիկա: (Վարդգես Պետրոսյան, «Կրակե շապիկ»)

Անվանումների ստեղծում (շարադասություն)

Հայերենում շատ տարածված են շարադասական սխալները, հատկապես երբ հատկացուցիչ-հատկացյալ կառույցն ունենում է լրացումներ։ Շատ հաճախ այդ լրացումները ճիշտ տեղում չեն դրվում, որից իմաստային խնդիր է առաջանում։ Օրինակ՝ կարդում ենք. «Հարգելի՛ խմբի անդամներ», որտեղ «հարգելի»-ն սխալ դիրքում է, քանի որ լրացնում է «խմբի» բառին, թեև պիտի լրացներ «անդամներ»-ին։

Շարադասական այս երևույթը հատկապես խնդրահարույց է կայուն բառակապակցությունների կամ անվանումների դեպքում։ Ուստի որևէ նոր անվանում ստեղծելիս, եթե այն բառակապակցության տեսք ունի, միշտ հաշվի առեք ներքոբերյալը։

Երբ ստեղծում ենք որևէ անվանում, որը կազմված է երկու գոյականից՝ հատկացուցչից և հատկացյալից (արյան գնդիկ, գիտության լաբորատորիա, հողի հարկ և այլն), ապա հետագայում այդ կայուն բառակապակցությունը նախադասության մեջ գործածելիս կարող ենք խնդիրներ ունենալ։ Եթե այդ ամբողջ անվանմանը նախորդի որևէ բառ, որը վերաբերում է այդ անվանման մեջ գլխավոր իմաստն արտահայտող գոյականին՝ հատկացյալին (մեր բերած օրինակներում՝ գնդիկ, լաբորատորիա, հարկ), ապա շարադասական և իմաստային խնդիր ենք ունենալու, քանի որ նախորդող բառը վերաբերելու է ոչ թե հատկացյալին, այլ դրան նախորդող հատկացուցչին։

✗ Գիտության լաբորատորիա [երկու գոյական՝ հատկացուցիչ + հատկացյալ]

✗ Ընդարձակ ու լուսավոր գիտության լաբորատորիա [ընդարձակ-ն ու լուսավոր-ն այստեղ վերաբերում են գիտության-ը, ոչ թե լաբորատորիա-ին]

✗ Աշակերտների համար նախատեսված գիտության լաբորատորիա [նախատեսված-ն այստեղ վերաբերում է գիտությանը, ոչ թե լաբորատորիային]

Վերևի օրինակներում ընդարձակ-ը, լուսավոր-ը և նախատեսված-ը, «գիտության» բառից առաջ դրվելով, վերաբերում են գիտության-ը, թեև պետք է վերաբերեին լաբորատորիա-ին։

Սովորաբար նման դեպքերում ինչպե՞ս ենք վարվում հայերենում։ Հատկացուցիչն ու հատկացյալն իրարից բաժանում ենք և հատկացյալին վերաբերող լրացում(ներ)ը դնում դրանց միջև։ Երբեմն այսպես վարվելիս ստիպված ենք լինում նաև բութի օգնությանը դիմելու, եթե կարող է իմաստային շփոթ առաջանալ։

Գիտության ընդարձակ ու լուսավոր լաբորատորիա

Գիտության՝ աշակերտների համար նախատեսված լաբորատորիա

Սակայն եթե «գիտության լաբորատորիա»-ն լաբորատորիայի տեսակի անվանում է, կայուն բառակապակցություն, որի բաղադրիչները ցանկալի չէ բաժանել իրարից, կանգնում ենք խնդրի առաջ։ Բաղադրիչներն իրարից բաժանելը ճիշտ չէ, բայց ճիշտ չէ նաև բառակապակցության հատկացյալին վերաբերող լրացումները հատկացուցչից առաջ դնելը, որը իմաստային սխալ է առաջ բերում. մի բանի փոխարեն մի ուրիշ բան ենք ասում։

Հետևաբար, ո՞րն է ելքը։ Ելքն այն է, որ անվանումներ ստեղծողները, հաշվի առնելով հայերենում ծագող շարադասական այսպիսի խնդիրները, ի սկզբանե ոչ թե հատկացուցիչ+հատկացյալ (այսինքն՝ երկու գոյականով) կառույց ստեղծեն, այլ որոշիչ+որոշյալ (այսինքն՝ ածական + գոյական)։ Եթե վերոբերյալ օրինակներում «գիտության» բառի փոխարեն լինի «գիտական» կամ «բնագիտական», այլևս որևէ շարադասական կամ իմաստային խնդիր չի ծագի։

✔ Ընդարձակ ու լուսավոր բնագիտական լաբորատորիա [ածական ու գոյական]

✔ Աշակերտների համար նախատեսված բնագիտական լաբորատորիա

Ինչպես տեսնում եք, այսպիսի (ածական+գոյական) կառույցը ոչ մի խնդիր չի առաջացնում․ ոչ կարիք կա դրա բաղադրիչներն իրարից հեռացնելու, ոչ էլ որևէ իմաստային խնդիր է ծագում։

Մյուս ելքն ընդհանրապես հրաժարվելն է բառակապակցությունից և անվանման համար նոր բառ ստեղծելը (օրինակ՝ արնագնդիկ կամ հողահարկ), որովհետև այս դեպքում նույնպես հետագայում շարադասական ու իմաստային աղավաղման խնդիրներ չենք ունենա։