Հայերենի հատուկ գրանշաններով տառատեսակներ

 Arian-liga Grqi և Arian-liga AMU (հեղինակ՝ Ռուբեն Թարումյան, ազատ տարածվող) տառատեսակները հարմար են գրաբարյան այնպիսի տեքստերի մուտքագրման համար, որոնցում ուզում ենք պահպանել հին տպագիր գրքերում կամ ձեռագրերում տարածված ներքոբերյալ համառոտագրություն-գրանշանները (պատվի նշան, երեք կցագրեր և մեկ գաղափարագիր)։ 

Ինչպես գործածել այլագրերը

(Linux) Ctrl Shift U և այլագիր

(Windows) այլագիր և Alt X 

(Macintosh) Option և այլագիր

ԿԱՐԵՎՈՐ։ Ստեղնաշարի դասավորվածքը պիտի լինի անգլերենինը։

Ինչպես մուտքագրել պատիվով և վերոնշյալ մյուս գրանշաններով տեքստեր

Ինչպես դնել պատվի նշանը համակարգչային շարվածքում

Հոդվածը թարմացվել է 2022 թ․ հուլիսի 7-ին։

Հայերեն պատվի նշանի կամ պատվանիշի համար ստեղծված է յունիկոդային նշան՝ 055f այլագրով (՟) (տես նաև մեր այս գրառումը), սակայն, ցավոք, այն ճիշտ չի գործում տառատեսակների մեծ մասում։ Մեր փորձարկած տառատեսակներից միայն ArianAMU, Bainsley, Mshtakan, Vem, Quivira, Everson Mono և Faulmann  տառատեսակներում է այն ճիշտ ցուցադրվում (այսինքն՝ դրվում տառի վերևում և ոչ թե կողքին)։ Միայն թե Everson Mono-ում պատիվի տեսքը սխալ է։ Իսկ Bainsley-ում էլ, ի տարբերություն մյուս տառատեսակների, պատիվը պետք է մուտքագրել պատվակիր տառից առաջ և ոչ թե հետո։ 2021 թ․ նոյեմբերին էլ մի քանի տառատեսակ համալրվեցին պատվակիր չորս հավելյալ հայկական գրանշաններով․ այս մասին կարդացեք այստեղ։

Սակայն պատվի այս նշանի առկայությունը միշտ չէ, որ լուծում է պատվի բոլոր տեսակների խնդիրը, քանի որ հայերեն ձեռագրերում ու վիմագրերում պատվանիշի մի քանի տեսակ է կիրառվում, և բոլոր դեպքերում հնարավոր չէ գործածել այս յունիկոդային նշանը*։ 

Տեսնո՞ւմ եք ներքևում պատվանիշը։ Ճիշտ է, այն ձևով միայն մասնակի դեպքերում է նույնանում ձեռագրերից, վիմագրերից կամ հին տպագիր գրքերից մեզ հայտնի պատվանիշի հետ, քանի որ վեր կամ վար կլորացող եզրեր չունի, սակայն այսպիսի վրագծումը ամենահարմար միջոցն է համակարգչային շարվածքում պատվանիշը ցույց տալու համար, երբ կա՛մ կա տառատեսակի խնդիր, կա՛մ անհրաժեշտ է գործածել ավելի երկար պատվանիշ, որը պիտի դրվի մեկից ավելի տառերի վրա։

Տն, գեղեցկութե, սրբութբ, երկել

Իսկ ինչպե՞ս դնել այս նշանը։ Դրա համար հիշեք անգլերեն overline (վրագծել) եզրը և այն որոնեք բառամշակիչ ծրագրերի այն բաժնում, որում գտնվում են նաև ընդգծման, ջնջագծման և տեքստի ձևավորման (format) այլ ընտրանքները։ Քանի որ ո՛չ բոլոր ծրագրերն ունեն այս հնարավորությունը (Microsoft Office-ը չունի), մենք ձեզ խորհուրդ ենք տալիս տեղակայել ձեր համակարգչում Microsoft Office-ին փոխարինող LibreOffice ծրագիրը (Microsoft Office-ը ջնջելու կարիք չունեք)։ Այս ծրագրով շատ հեշտությամբ կարելի է կատարել վրագծումը։ Նայեք այս նկարը.

Դուք կարող եք նաև ավելացնել այս ընտրանքի պատկերակը ձեր ծրագրի գործիքավահանակում՝ շատ ավելի արագ աշխատելու համար։

LibreOffice-ն ազատ տարածվող ծրագրակազմ է և ստեղծված է բոլոր հիմնական գործավարական համակարգերի համար։

LibreOffice-ում ձեր մուտքագրած բնագիրը կարող եք արտահանել իբրև PDF, որում դարձյալ կպահպանվեն ձեր պատվանիշերը։

Ներքևի նկարը PDF-ից արված էկրանահան է։

Եթե ցանկանաք LibreOffice-ում ստեղծված նիշքը հենց տեքստային որևէ ընդլայնմամբ (.docx, .odt, .doc) ուղարկել ուրիշին, ապա վերջինս նույնպես պիտի ունենա համապատասխան ծրագիր՝ այդ վրագծումները տեսնելու համար։ Microsoft Office-ում, ցավոք, դրանք չեն երևում՝ անհետանում են։ Ուրիշին ուղարկելու դեպքում կարող եք ձեր նիշքը պահպանել կա՛մ .html, կա՛մ .pdf ձևաչափով և այդպես ուղարկել։ Իսկ եթե մի ուրիշը ևս պիտի աշխատի այդ նիշքի վրա, ուրեմն ուղարկեք այն .odt ձևաչափով և խնդրեք, որ ձեր գործընկերը նույնպես տեղակայի LibreOffice ծրագիրը։

Եթե աշխատում եք html-ային նիշքերի հետ, ապա վրագծումը կատարվում է հետևյալ այլագրով՝

 Պատվանիշով <span style="text-decoration:overline">բառ</span>

Պատվանիշով բառ


Համառոտագրման մի ուրիշ նշան է երկորյակը, որ նույնպես գործածվել է հայերեն ձեռագրերում։ Այն դրվում էր կրճատված բառի կողքին կամ կրճատված տառերի վերևում, օրինակ՝ թգ˝ւր, Յոհ˝ առաք˝։ Այս նշանը կարելի է դնել կամ պատճենման-փակցման միջոցով (այն ընտրելով նշանների աղյուսակներից), կամ յունիկոդային 30B այլագրով։


-----------------------------------------
Ծանոթագրություն

* Հայերեն ձեռագրերում, վիմագրերում ու տպագիր գրականության մեջ գործածված պատվանիշի մի քանի տեսակ կա։ Ամենահին ու իսկական պատիվը, այսինքն՝ նա, որ գործածվել է ամենահին ձեռագրերում միայն սրբազան անունների համար (Տէր, Աստուած, Յիսուս, Քրիստոս, սուրբ, Երուսաղէմ, Իսրայէլ), թե՛ ձևով է տարբեր այս յունիկոդային նշանից, թե՛ կիրառությամբ։ Սովորաբար իսկական պատիվը դրվում էր ամբողջ համառոտագրության վրա, այսինքն՝ ավելի երկար էր՝ ընդգրկելով 2, անգամ 3 տառ, նաև ոչ թե միայն մեկ եզրից էր թեքվում կամ կլորանում, այլ երկու՝ մեկը՝ վերև, մյուսը՝ ներքև։ Թե հին, թե ավելի ուշ շրջանի ձեռագրերում պատիվը գործածվում էր նաև թվականների համար և այս դեպքում ևս այն դրվում էր ամբողջ թվականի վրա, այսինքն՝ եթե թվականը երկտառ, եռատառ կամ քառատառ էր, նշանը պիտի դրվեր բոլոր տառերի վրա և ոչ թե միայն մեկ, որպեսզի ցույց տար, որ ամբողջն է թիվ։ Վիմագիր արձանագրություններում գործածվող պատիվը նույնպես սովորաբար ավելի երկար է լինում՝ ընդգրկելով մեկից ավելի տառ (հաճախ հենց ուղիղ գծի տեսք է ունենում. ուղիղ գծի տեսքով երկար պատիվ երբեմն նաև ձեռագրերում է հանդիպում)։ Մի խոսքով՝ ցավոք սրտի, Arian AMU-ով աշխատող պատվանիշը միայն որոշ դեպքերում է հարմար գործածել՝ համեմատաբար ուշ շրջանի ձեռագրերի կամ տպագիր գրքերի հիմնական բովանդակությունը մուտքագրելու համար, իսկ հին ձեռագրերի, վիմագիր արձանագրությունների, ինչպես նաև թվականների համար հարմար չէ, քանի որ մեկից ավելի տառեր ընդգրկելու հնարավորություն չունի։

Հնչյունատարբերիչ նշաններն ու հայերեն տառերը

Մի անգամ մեր ընթերցողներից մեկը հարցրեց, թե ինչպես կարելի է բարբառագիտական գրականության մեջ գործածվող հատուկ տարբերիչ (հնչյունատարբերիչ, դիակրիտիկ) նշանները մուտքագրել հայերեն տառերի հետ, և ես պատասխանեցի, որ, ցավոք, չգիտեմ։ Բայց այսօր գիտեմ։ Խոսքն անշուշտ յունիկոդային հայերեն տառերի հետ այդ նշանների գործածության մասին է։ Վերջին շրջանում տպագրված լեզվաբանական այն աշխատությունները կամ բարբառագիտական ժողովածուները, որ ձեռքս ընկել են, գործածում են արդեն դարն անցած և անհանձնարարելի ոչ յունիկոդային տառատեսակներ և հիմնականում միայն երկկետ տարբերիչ նշանը։ Իսկ մենք հիմա ձեզ կբացատրենք, թե ինչպես կարելի է երկկետ, սուղ և որոշ այլ նշաններ դնել անմիջապես հայերեն տառերի վրա (և ոչ թե կողքին)՝ գործածելով յունիկոդային տառատեսակներ։ Թեև յունիկոդային տառատեսակների մեծ մասն էլ կարելի է գործածել սրա համար (ծայրահեղ դեպքում), սակայն լավ արդյունք տալիս են Titus Cyberbit Basic և FMBF Tahoma  տառատեսակները, ինչպես կարող եք տեսնել ներքևում բերված նկարում։ Եթե չունեք այս տառատեսակները, ներբեռնեք յունիկոդային տառատեսակների մեր պատրաստած հավաքածուն այստեղից։

Նշանները գրելու համար պետք է օգտվել բազմաթիվ ծրագրերում գտնվող կամ առանձին ծրագրի տեսքով ներկայացվող գրանշանային աղյուսակներից (Character map) կամ իմանալ տվյալ նշանի յունիկոդային այլագիրը։ Այդ այլագիրը մուտքագրելու համար պետք է հիշել հետևյալ ստեղնային համադրությունները.

(Linux) Ctrl Shift U և այլագիր (Windows) այլագիր և Alt X (Macintosh) Option և այլագիր

Առավել հանգամանորեն սա բացատրված է այստեղ՝

Ինչպես մուտքագրել հատուկ գրանշաններ և պատկերակներ

Նկարը, որ դրել ենք, կարող եք ներբեռնել և պահել ձեր համակարգչում։
Նկարում տրված են յունիկոդային անհրաժեշտ այլագրերը, որոնք կարիք չկա ամեն անգամ մուտքագրելու. բավական է, որ մի անգամ ձեզ անհրաժեշտ նշանը մուտքագրեք և այդուհետ կարող եք պարզապես պատճենել այն և գործածել հայերեն տառերի հետ (կամ էլ պատճենեք նկարի տակ մեր մուտքագրածից)։

Իսկ անմիջապես ներքևի աղյուսակում տեսնում եք նույն նշանները՝ հայերեն տառերի հետ, բայց նշանները կարող են աղավաղված կամ դիրքափոխված լինել (կախված ձեր դիտարկիչից և ձեր համակարգչում տեղակայված տառատեսակներից)։ Եթե չեք ցանկանում այլագրեր մուտքագրել, պարզապես պատճենեք ձեզ անհրաժեշտ նշաններն այս աղյուսակից։

̈ 0308 ա̈ ո̈ օ̈ ́ 0301 բ́ դ́ ջ́ ͑ 0351 ա͑ բ͑ գ͑

̊ 030a ա̊ ո̊ ̅ 0305 ա̅ ո̅ ո̅ւ ̇ 0307 ա̇ բ̇ գ̇ դ̇

Ինչպես մուտքագրել հատուկ գրանշաններ և պատկերակներ

Հատուկ գրանշաններ մուտքագրելու համար պետք է իմանալ տվյալ գրանշանի յունիկոդային այլագիրը կամ տասնվեցական թիվը (hexadecimal code/number), որը կարելի է գտնել բազմաթիվ ծրագրերում գտնվող կամ առանձին ծրագրի տեսքով ներկայացվող գրանշանային աղյուսակներում (Character map)*։ Այդ այլագրերը ներկայացվում են  U+ թվեր/թվատառային համադրություն տեսքով, օրինակ՝ U+058F (դրանցում մեզ պետք են U+ նշանակապակցությունից հետո եղած թվերն ու տառերը միայն, իսկ մեծատառով ներկայացվող տառերն իրականում փոքրատառով պիտի գործածվեն)։ Այս այլագրերը գործածելու ձևերը տարբեր են տարբեր օպերացիոն համակարգերում։