«Ի»-ով վերջացող օտար ազգանունների սեռական հոլովը

 

Սլավոնական «-սկի» վերջածանցով ազգանուններ

Այվազովսկու, Մայակովսկու, Բրոդսկու, Գրադսկու

Նաև՝ ռուս. Գորկի → Գորկու

Բայց՝ ռուս. Բակլաստի (Бакластый) → Բակլաստիի, ուկր. Բաբի (Бабий) → Բաբիի, Պալի (Палий) → Պալիի, չեխ. Հրոզնիի, Բոհատիի, Պլախիի

Վրացական «-շվիլի» վերջածանցով ազգանուններ

Սահակաշվիլու, Ջավախիշվիլու, Տուրաշվիլու, Մազնիաշվիլու

Բայց՝ Մռովելիի, Օրբելիանիի, Գորգասալիի, Ծերեթելիի, Ճիաուրելիի, Ամիլախվարիի

Այլ ազգերի ազգանուններ

Վերդիի, Վիվալդիի, Բելլուչիի, Կյուրիի, Ուայլիի, Օ՛Հենրիի (իտալական, ֆրանսիական, անգլիական, իռլանդական ևն)

Ավջիի, Բինիջիի, Դեմիրջիի, Իզմիրլիի (թուրքական)

Աբադիի, Ահմադիի, Բարզանիի, Հալաբիի, Քազիմիի, Ռաշիդիի, Ֆարաբիի (իրանական, արաբական)

Ալմասիի, Բարանիի, Լասկիի, Նագիի (հունգարական)

Թվարկում կամ ցանկեր

Թվարկում կամ ցանկ* ներկայացնելիս պետք է ուշադրություն դարձնել երկու բանի՝ ցանկի քերականական կառուցվածքին և կետադրությանը։

* Թվարկում — բանավոր կամ գրավոր խոսքում որոշակի հաջորդականությամբ մի առ մի թվելը՝ անվանելը՝ հիշատակելը։ Ցանկ — (այս բառի ամենալայն իմաստը՝ որպես անգլ. list-ի համարժեք) թվարկված միավորների ամբողջությունը գրավոր խոսքում, թվարկման գրավոր արտահայտությունը։

Ա. Քերականական զուգանմանություն (parallelism)

Ինչպիսի արտաքին տեսք էլ ունենա ցանկը՝ հորիզոնական (կողք կողքի շարված միավորներ), ուղղահայաց (իրար տակ շարված միավորներ), շրջանաձև (բլիթի կտորների տեսքով), թե մեկ ուրիշ՝ ըստ տեքստը ձևավորողի երևակայության, կետադրությունը կարող է տարբերվել, սակայն քերականական կառուցվածքին վերաբերող պահանջները բոլոր դեպքերում էլ նույնն են։ Քերականական զուգանմանությունը (համանմանություն, համաձայնեցվածություն) ցանկի կառուցման ամենակարևոր սկզբունքն է, որը եթե խախտված է, նշանակում է՝ ցանկը սխալ է կազմված։ Եվ սա վերաբերում է բոլոր լեզուներին, ո՛չ միայն հայերենին։ Այսինքն՝ ինչ լեզվով էլ թվարկում կամ ցանկ ներկայացնեք, պետք է նախևառաջ ուշադրություն դարձնեք քերականական զուգանմանությանը, եթե ուզում եք, որ ցանկն իսկապես ցանկ լինի։

Այդ սկզբունքը հետևյալն է. ցանկի բոլոր միավորները պետք է քերականորեն համաձայնեցված լինեն՝ շարունակեն այն նո՛ւյն նախադասությունը, որը բացում է ցանկը (այսինքն՝ ծառայում դրա համար որպես սկիզբ), կամ վերաբերեն նո՛ւյն վերնագրին (եթե ցանկն ունի վերնագիր) և իրար հետ քերականորեն համաձայնեցված լինեն։

Դիտարկենք սխալ կազմված ցանկերի որոշ օրինակներ։

✗✗✗

Կայքում գրանցվելու համար անհրաժեշտ քայլերը

1. Ստեղծել մուտքանուն և գաղտնաբառ

2. Կայքը պահանջելու է կրկնել գաղտնաբառը։ Նորի՛ց նույնությամբ մուտքագրեք այն։

3. Բացել պրոֆիլի էջը և լրացնել պահանջվող տվյալներն ու էլեկտրոնային հասցեն։

4. Կայքում գրանցումը վճարովի է, ուստի սեղմեք «Վճարում» կոճակը և առցանց վճարեք պահանջվող գումարը։

5. Ձեր գրանցումը բարեհաջող ավարտված է։

Այս ցանկը սխալ է կազմված, որովհետև ցանկի բոլոր միավորների միջև չկա քերականական համաձայնություն, և դրանք բոլորը չեն վերաբերում վերնագրին։ Օրինակ՝ 5-րդ կետն ընդհանրապես ցանկի մաս չպիտի լիներ, որովհետև այն չի ներկայացնում «քայլ», մինչդեռ ցանկը վերնագրված է «Կայքում գրանցվելու համար անհրաժեշտ քայլերը», ուստի դրա տակ պետք է ներկայացվեին միայն այն գործողությունները (քայլերը), որոնք անհրաժեշտ են կայքում գրանցվելու համար։ Մինչդեռ վերջին նախադասությունը պարզապես ամփոփիչ նախադասություն է, որը պետք է առանձնացվի ցանկից։

Այս ցանկում 1-ին և 3-րդ միավորները քերականորեն համաձայնեցված են՝ զուգանման են, որովհետև նույնպիսի կառուցվածք ունեն։ Դրանց գլխավոր իմաստն արտահայտող բառը, որի շուրջ կառուցվել է շարույթի մնացած մասը, անորոշ դերբայ է (ստեղծել, բացել, լրացնել)։ Սակայն ցանկի 2-րդ և 4-րդ միավորները նույնպիսի քերականական կառուցվածք չունեն, ուստի պետք է վերաշարադրվեն այնպես, որ ստանան այն նույն քերականական կառուցվածքը, որն ունեն 1-ին և 3-րդ միավորները։ Դրանցում գլխավոր իմաստն արտահայտող բոլոր բառերն էլ (անհրաժեշտ քայլերը ցույց տվող բառերը) պիտի լինեն անորոշ դերբայներ՝ մուտքագրել, սեղմել, վճարել։ Կամ էլ, ընդհակառակը, պետք է փոխվի 1-ին և 3-րդ միավորների քերականական կառուցվածքը։ Ինչպիսի փոփոխություններ էլ կատարվեն այս ցանկում, նպատակը պիտի լինի մեկը․ ցանկի բոլո՛ր միավորները քերականորեն զուգանման պիտի լինեն և պիտի վերաբերեն ցանկի վերնագրին։

Սխալ կազմված մի ուրիշ ցանկ

✗✗✗

Վերջին տարում կատարված փոփոխություններն են՝

Տանիքի վերանորոգում

Մարզասրահի բացում

Թարմացվել է բոլոր սենյակների գույքը

Այս ցանկը նույնպես քերականորեն սխալ է կազմված. երրորդ միավորը քերականորեն համաձայնեցված չէ առաջին երկուսի հետ, որոնցում գլխավոր իմաստն արտահայտող բառը բայանուն է (բայահիմքից կազմված գոյական)՝ վերանորոգում, բացում։

Այս ցանկը նաև ճիշտ չի կետադրված, քանի որ ոչ թե վերնագիր ունի, այլ բացող նախադասություն, որի շարունակությունն է։ Երբ ցանկը սկսվում է այն բացող նախադասությամբ, որը թերի է՝ չի ավարտվել, ուստի վերջում ունի բութ, ցանկի միավորները պիտի շարունակեն այդ թերի նախադասությունը։ Այսինքն՝ եթե ցանկի միավորները հերթով շարես ցանկը բացող նախադասության կողքին, պիտի ստանաս գրագետ կազմված ամբողջական նախադասություն։ Պատկերացրեք, որ վերոնշյալ ցանկը հորիզոնական է, այսինքն՝ նրա միավորները կողք կողքի են շարված։

Վերջին տարում կատարված փոփոխություններն են՝ տանիքի վերանորոգում, մարզասրահի բացում, բոլոր սենյակների գույքի թարմացում։

Այս հորիզոնական ցանկն ուղղահայացի վերածելիս ճիշտ նույն կետադրությունն էլ պիտի գործածենք։

Վերջին տարում կատարված փոփոխություններն են՝

տանիքի վերանորոգում,

մարզասրահի բացում,

բոլոր սենյակների գույքի թարմացում։

Սխալ կազմված մեկ այլ ցանկի օրինակ

✗✗✗

Պատվիրատուն իրավունք ունի՝

1. Ցանկացած ժամանակ ստուգել Կատարողի կատարած աշխատանքի որակն ու ծավալը։

2. Չընդունել աշխատանքի արդյունքը, եթե չեն բավարարվել որակի ու ծավալի վերաբերյալ պահանջները։

3. Միակողմանի լուծել պայմանագիրը....։

Սովորաբար այսպիսի կառուցվածքով են ներկայացվում պայմանագրերում կողմերի պարտականություններն ու իրավունքները։ «Այսինչն իրավունք ունի՝» կամ «Այսինչը պարտավորվում է՝» և ապա՝ մեծատառով սկսվող ու վերջակետով ավարտվող հաճախ բավական ընդարձակ նախադասություններ կամ դրանց խմբեր։ Սակայն այսպիսի ցանկը բութով եզրափակվող անավարտ նախադասությամբ սկսելն անտրամաբանական է։ Այսպիսի դեպքերում ճիշտ է բացող թերի նախադասությունը վերածել վերնագրի, որի վերջում հայերենում ոչ մի կետադրական նշան չի դրվում։ Այդ դեպքում վերնագրին հաջորդող յուրաքանչյուր միավոր անխնդիր կարող է սկսվել մեծատառով և ավարտվել վերջակետով (եթե դա պահանջվում է), ունենալ ցանկացած երկարություն ու կազմություն (կարող է լինել, օրինակ, բազմաստիճան)։ Մինչդեռ թերի նախադասությանը, որի վերջում բութ է դրված, պիտի հաջորդի փոքրատառով սկսվող շարունակություն։ Կետադրությունը ստուգելու համար վերոբերյալ ուղղահայաց ցանկը վերածենք հորիզոնական ցանկի։

Պատվիրատուն իրավունք ունի՝ 1. ցանկացած ժամանակ ստուգել Կատարողի կատարած աշխատանքի որակն ու ծավալը. 2. չընդունել աշխատանքի արդյունքը, եթե չեն բավարարվել որակի ու ծավալի վերաբերյալ պահանջները. 3. միակողմանի լուծել պայմանագիրը։

Թերի նախադասությանը հաջորդող ուղղահայաց ցանկը պիտի ունենա ճիշտ այն կետադրությունը, որը տեսնում եք վերևում։ Սակայն քանի որ պայմանագրերում սովորաբար շատ ավելի երկար են լինում մի այսպիսի ցանկի միավորները՝ շատ ավելի ծավալուն ու երբեմն նաև բազմաստիճան, ապա ցանկն ավելի գրագետ կազմված կլինի, եթե բութով ավարտվող բացող թերի նախադասության փոխարեն ունենա վերնագիր։ Այսինքն՝ մեր բերած օրինակում «Պատվիրատուն իրավունք ունի» թերի նախադասության փոխարեն ճիշտ կլինի գրել «Պատվիրատուի իրավունքները» վերնագիրը։

Պատվիրատուի իրավունքները

1. Ցանկացած ժամանակ ստուգել Կատարողի կատարած աշխատանքի որակն ու ծավալը.....։

2. Չընդունել աշխատանքի արդյունքը, եթե չեն բավարարվել որակի ու ծավալի վերաբերյալ պահանջները.......։

3. Միակողմանի լուծել պայմանագիրը.......։

Բ. Ցանկի կետադրությունը

Վերևում բերված օրինակներում որոշ չափով խոսվեց նաև ցանկի կետադրության մասին։ Այստեղ այն կներկայացնենք ավելի հանգամանալից*։

* Նկատի ունեցեք, որ այստեղ ներկայացվող կետադրությունը վերաբերում է միայն հայերենին։ Այլ լեզուներում ցանկերի կետադրությունը կարող է տարբերվել։

Վերևում արդեն գրեցինք, որ ցանկի արտաքին տեսքը կամ ձևավորումը կարող է լինել հորիզոնական (կողք կողքի շարված միավորներ), ուղղահայաց (իրար տակ շարված միավորներ), շրջանաձև (բլիթի կտորների տեսքով) կամ մեկ ուրիշ՝ ըստ տեքստը ձևավորողի երևակայության։ Կետադրությունը հորիզոնական և ուղղահայաց ցանկերի դեպքում սովորաբար նույնն է, եթե ուղղահայաց ցանկը չի սկսվում վերնագրով, այլ բացող նախադասությամբ։ Վերևում տեսանք, որ այդպիսի ցանկը կարելի է նույն կետադրությամբ ներկայացնել թե՛ հորիզոնական, թե՛ ուղղահայաց տեսքով։ Այս պարբերության առաջին նախադասությունը նույնպես ցանկ է՝ հորիզոնական։ Այն ներկայացնենք իբրև ուղղահայաց ցանկ։

Ցանկի արտաքին տեսքը կամ ձևավորումը կարող է լինել՝

ա) հորիզոնական (կողք կողքի շարված միավորներ),

բ) ուղղահայաց (իրար տակ շարված միավորներ),

գ) շրջանաձև (բլիթի կտորների տեսքով),

դ) մեկ ուրիշ՝ ըստ տեքստը ձևավորողի երևակայության։

Այս ցանկն ունի բացող թերի նախադասություն, որի վերջում դրված է բութ։ Եթե այս ցանկը փոփոխենք այնպես, որ բացող նախադասությունը վերածվի վերնագրի, ապա նրա վերջում այլևս ոչ մի կետադրական նշան չի դրվի, իսկ ցանկի կետադրությունը կփոխվի։

Թվարկման կամ ցանկի արտաքին տեսքը կամ ձևավորումը

ա) հորիզոնական (կողք կողքի շարված միավորներ)

բ) ուղղահայաց (իրար տակ շարված միավորներ)

գ) շրջանաձև (բլիթի կտորների տեսքով)

դ) մեկ ուրիշ՝ ըստ տեքստը ձևավորողի երևակայության

Ինչպես տեսնում եք, այս դեպքում (վերնագրից հետո) ցանկի միավորների վերջում ոչ մի կետադրական նշան չկա։ Վերնագրից հետո ցանկի յուրաքանչյուր միավորի վերջում վերջակետ կդրվի, եթե այդ միավորը լինի ամբողջական նախադասություն, որը սկսվում է մեծատառով և ավարտվում վերջակետով։

Եթե վերոբերյալ ցանկն ուզում ենք ներկայացնել շրջանաձև, ապա ցանկալի է այն ներկայացնել որպես վերնագրի՛ն հաջորդող ցանկ և ոչ թե բացող թերի նախադասությամբ ցանկ։ Պատճառն այն է, որ շրջանաձև ցանկը, եթե համարակալված չէ, սկիզբ ու վերջ չունի, հետևաբար այսպիսի ցանկի միավորների վերջում ստորակետ, կետ կամ բութ դրվել չի կարող։ Նույնիսկ եթե համարակալված է, միևնույն է, մեր նշած այս կետադրական նշանները շրջանի ներսում եղած միավորների վերջում ավելորդ են թվում։ Բայց եթե շրջանաձև ցանկի միավորներն ամբողջական նախադասություններ լինեն, հատկապես եթե դրանք ծավալուն են, վերջում կարող են ունենալ վերջակետ։ Ցանկի կազմման ու կետադրման այս նույն սկզբունքները կիրառելի են նաև ցանկի ձևավորման այլ՝ ոչ սովորական տարբերակներում։

Եթե վերնագրին հաջորդող ցանկի յուրաքանչյուր միավորի գլխավոր իմաստն արտահայտող բառն անորոշ դերբայ է, ապա այսպիսի նախադասության վերջում նույնպես կարիք չկա որևէ կետադրական նշան դնելու՝ անկախ ցանկի արտաքին տեսքից։

Կայքում գրանցվելու քայլերը

1. Ստեղծել մուտքանուն ու գաղտնաբառ

2. Գաղտնաբառն անսխալ մուտքագրել երկու անգամ՝ ըստ կայքի պահանջի

3. Պրոֆիլի էջում լրացնել պահանջվող տվյալներն ու էլեկտրոնային հասցեն

4. «Վճարում» կոճակի միջոցով կատարել պահանջվող վճարումը

Ինչպես տեսնում եք, վերոբերյալ ցանկի միավորների վերջում ոչ մի կետադրական նշան չկա, թեև դրանք ավարտուն նախադասություններ են։ Պատճառն այն է, որ այս նախադասությունների գլխավոր իմաստն արտահայտող բառն անորոշ դերբայ է (կամ, քերականական եզրաբանությամբ, սրանք բայական անդեմ նախադասություններ են)։

Սակայն եթե այս ցանկի միավորները խիստ ծավալուն բայական անդեմ նախադասություններ են, հատկապես եթե ցանկի միավորը ոչ թե մեկ նախադասությունից է կազմված, այլ մեկից ավելի, ապա այս դեպքում նույնպես նախադասության վերջում դնում ենք վերջակետ։ Պայմանագրերում գործածվող մի ցանկի օրինակով մենք այս մասին արդեն խոսել ենք։

Նաև եթե այս ցանկը ոչ թե վերնագրով սկսվի, այլ բացող նախադասությամբ, որի վերջում դրված է բութ կամ միջակետ, ապա հաջորդող յուրաքանչյուր միավորի վերջում նույնպես կամ ստորակետ, կամ միջակետ կդրվի, իսկ ամենավերջին միավորը կավարտվի վերջակետով։

Արդեն տեսանք, որ եթե ցանկը բացող նախադասությունը թերի է, նրա վերջում դնում ենք բութ։ Իսկ եթե ցանկը բացող նախադասությունը թերի չէ, ապա նրա վերջում դնում ենք կա՛մ միջակետ, կա՛մ անգամ վերջակետ։ Միջակետ ենք դնում, եթե հաջորդող միավորներից յուրաքանչյուրը սկսվում է փոքրատառով և ավարտվում կա՛մ ստորակետով, կա՛մ միջակետով։ Իսկ վերջակետ ենք դնում, եթե ցանկի յուրաքանչյուր միավոր ամբողջական նախադասություն է, որը սկսվում է մեծատառով և ավարտվում վերջակետով։

Եթե ցանկի յուրաքանչյուր միավոր ամբողջական նախադասություն չէ, ապա նրա վերջում դրվում է ստորակետ, երբ այն կարճ է, այսինքն՝ ցանկի միավորների միջև դադարը շատ փոքր է։ Իսկ երբ ցանկի միավորը համեմատաբար երկար է, և ցանկի միավորների միջև դադարն ավելի մեծ է, յուրաքանչյուր միավորի վերջում դնում ենք միջակետ։ Այսպես ենք վարվում նաև, երբ ցանկի միավորների մի մասը կարճ է, մի մասը՝ երկար. դրանց բոլորի վերջում էլ դնում ենք նույն կետադրական նշանը՝ միջակետ։

Մենք արդեն բերել ենք ցանկի այնպիսի օրինակ, որի բացող նախադասությունը թերի է և ավարտվում է բութով, իսկ ցանկի միավորներն էլ կարճ են և բաժանվում են ստորակետով։ Հիմա բերենք ցանկի այնպիսի օրինակ, որը սկսվում է բացող ամբողջական (ո՛չ թերի) նախադասությամբ և ունի համեմատաբար երկար ու միմյանցից ավելի մեծ դադարով բաժանվող ցանկային միավորներ։

Աշխատանքային օրենսդրության նպատակները հետևյալն են.

1. սահմանել ֆիզիկական անձանց՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների, օտարերկրյա քաղաքացիների, քաղաքացիություն չունեցող անձանց (այսուհետ` քաղաքացիներ) աշխատանքային իրավունքների և ազատությունների պետական երաշխիքները.

2. նպաստել աշխատանքի բարենպաստ պայմանների ստեղծմանը.

3. պաշտպանել աշխատողների և գործատուների իրավունքներն ու շահերը:

Այս ցանկը վերցրել ենք «Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքային օրենսգրքից» և փոփոխել միայն բացող նախադասությունը՝ այն դարձնելով ավարտուն։ Իսկ բուն օրենսգրքում այդ նախադասությունը թերի է, ուստի ավարտվում է բութով, բայց շարունակությունն ունի նույն կետադրությունը։

Աշխատանքային օրենսդրության նպատակն է`

1. սահմանել ֆիզիկական անձանց՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների, օտարերկրյա քաղաքացիների, քաղաքացիություն չունեցող անձանց (այսուհետ` քաղաքացիներ) աշխատանքային իրավունքների և ազատությունների պետական երաշխիքները.

2. նպաստել աշխատանքի բարենպաստ պայմանների ստեղծմանը.

3. պաշտպանել աշխատողների և գործատուների իրավունքներն ու շահերը:

Ցանկը բացող նախադասության վերջում կդնենք վերջակետ, եթե այդ նախադասությունն ամբողջական ավարտուն նախադասություն է, իսկ շարունակությունն էլ՝ բուն ցանկը, իր հերթին կազմված է ամբողջական նախադասություններից (կամ դրանց խմբերից), որոնցից յուրաքանչյուրը բնականաբար սկսվում է մեծատառով և ավարտվում վերջակետով։

Ցանկն անշուշտ կարելի է թե՛ համարակալել, թե՛ ներկայացնել առանց համարակալման, թե՛ գործածել զանազան նշաններ՝ համարների փոխարեն։ Համարակալելիս էլ կարելի է գործածել թե՛ թվանշաններ, թե՛ հայերեն տառեր։ Թվանշանի կամ հայերեն տառի կողքին կարող է դրվել կա՛մ միջակետ, կա՛մ փակագիծ, բայց ո՛չ՝ երկուսը միասին։

Համարակալման ձևեր

1) կամ 1.

ա) կամ ա. [Հայերեն փոքրատառերի դեպքում փակագիծն ավելի լավ է դիտվում, քան կետը։]

Ա) կամ Ա. [Փոքրատառով սկսվող ցանկային միավորից առաջ որպես թվանշան գործածվող հայերեն փոքրատառն ավելի լավ է դիտվում, քան մեծատառը։]

Աղոթքի, եգիպտական անապատների և հայրենիք պաշտպանելու մասին

 Ես չգիտեմ՝ սբ Սարգիսն իրո՞ք աղի բլիթ ուտողներին բարի բախտ բերում է, թե ոչ, բայց վստահ եմ, որ, ցավոք սրտի, անգամ բազմահազար անկեղծ աստվածասերների մեկտեղված ջերմ աղոթքները կամ այստեղ-այնտեղ տնկված խաչերը չեն փրկում զինված թշնամու հարձակումներից ու հայրենիքի կորստից։ Երևի երբեք որևէ  տեղ այնքան շատ աղոթողներ հավաքված չեն եղել, որքան քրիստոնեական վանականության օրրան եգիպտական անապատներում, որտեղ 4-5-րդ դարերում ծաղկում էին բազմաթիվ թե՛ միայնակեցական, թե՛ համայնակեցական վանքեր՝ բազմահազար կրոնավորներով, որ իրենց մարմնին բազմաթիվ նեղություններ տալով՝ զօրուգիշեր աղոթում էին։ Այդ վանքերը հենց 5-րդ դարից գիտե՞ք քանի անգամ են ավերվել թշնամի ազգերի հարձակումներից։ Կամ մի՞թե քրիստոնյա Եգիպտոսն այդպես հեշտությամբ կընկներ արաբական լծի տակ, կարաբանար ու իբրև քրիստոնյա պետություն իսպառ կվերանար աշխարհի երեսից, եթե աղոթքները զինված թշնամուց փրկելու զորություն իրոք ունենային։ Հավատը լավ բան է, աղոթքը՝ նույնպես, բայց սրանք միայն անձնական խնդիրների լուծման համար են, օրինակ՝ ներքին խաղաղություն ձեռք բերելու, հույսը չկորցնելու ու չվհատվելու։ Բայց ազգային հարցեր չեն լուծում, ցավոք, և հայրենիքն ու զինվորներին չեն պաշտպանում թշնամու զենքից։ Իսկ մեր ժողովրդի մի շա՜տ մեծ մաս դեռ կարծում է, թե աղոթքով ու խաչով կամ անեծքով ու օրհնությամբ կարելի է ազգային հարցեր լուծել ու թշնամիներից ազատվել։ Սա տգիտություն է, ցավոք սրտի։ Ու նաև այս տգիտության դառը պտուղներն ենք մենք անվերջ ճաշակում։ Միշտ հիշե՛ք եգիպտական անապատների օրինակը։

«Ուղղափառ» եզրի գործածության մասին

 Թարմացրել եմ «Լեզվաոճական խմբագրի ծոցատետրը», որի նոր հոդվածներից մեկը նվիրված է «ուղղափառ» եզրի գործածությանը։ Այն առանձին ներկայացնում եմ ստորև։

※ Ուղղափառ (ռուսաբանություն)

---

✗ Ուղղափառների Զատիկը միշտ չէ, որ համընկնում է մեր եկեղեցու Զատիկի հետ։ →

✔ Հունադավանների Զատիկը միշտ չէ, որ համընկնում է մեր եկեղեցու Զատիկի հետ։

✗ Ուղղափառները խաչակնքվում են աջից ձախ։ →

✔ Հունադավանները խաչակնքվում են աջից ձախ։

✗ Ուղղափառությունը Հայաստանում (Վիկիփեդիայի հոդված) →

✔ Հունադավանությունը Հայաստանում

✗ Ինչու են ուղղափառ, կաթոլիկ, առաքելական եկեղեցիները տարբեր օրեր նշում Սուրբ Ծնունդը →

✔ Ինչու են հունադավան, կաթոլիկ, Հայ առաքելական եկեղեցիները տարբեր օրեր նշում Սուրբ Ծնունդը

✗ Ուղղափառներն ու առաքելականները Սբ Ծնունդը նշում են ոչ թե դեկտեմբերին, այլ հունվարին։

✔ Հունադավաններն ու Հայ առաքելական եկեղեցին Սբ Ծնունդը նշում են ոչ թե դեկտեմբերին, այլ հունվարին։ /

✔ Հունադավան եկեղեցիներն ու Հայ առաքելական եկեղեցին Սբ Ծնունդը նշում են ոչ թե դեկտեմբերին, այլ հունվարին։

✗ Հույն ուղղափառ եկեղեցի, Ռուս ուղղափառ եկեղեցի →

✔ Հույն օրթոդոքս եկեղեցի, Ռուս պրավոսլավ եկեղեցի

Տարածված սխալ է, ռուսերեն համարժեքի կիրառության հետևողությամբ, հայերենում նույնպես հունադավան եկեղեցիներն ու դրանց անդամ քրիստոնյաներին «ուղղափառ» կոչելը՝ սրանով նրանց հակադրելով Հայ առաքելական եկեղեցուն ու նրա հավատացյալներին։ Նաև տարածված սխալ է Հայ եկեղեցին ու նրա անդամներին «առաքելական» կոչելը՝ հակադրելով հունադավան եկեղեցիներին ու կաթոլիկներին (անշուշտ նկատի չունենք Հայոց եկեղեցու պաշտոնական անվան մեջ «առաքելական» բառի գործածությունը)։ Առաքելական են բոլոր պատմական եկեղեցիները՝ թե՛ հունադավան, թե՛ կաթոլիկ, թե՛ հայոց։ Այսինքն՝ չենք կարող միայն հայերին «առաքելական» կոչել՝ հակադրելով հունադավաններին ու կաթոլիկներին։ «Առաքելականներ» անունով քրիստոնյաներ գոյություն չունեն։ Ճիշտ այդպես էլ չենք կարող, ռուսերենի հետևողությամբ, հայերեն «ուղղափառ» բառով կոչել հունադավաններին (Հույն եկեղեցի, Ռուսաց եկեղեցի, Վրաց եկեղեցի և մնացած բոլոր այն եկեղեցիները, որոնք, հետևելով Բյուզանդիայի հունական եկեղեցուն, ընդունել են առաջին 7 տիեզերական ժողովները՝ ներառյալ Քաղկեդոնի ժողովը)։

Ինչո՞ւ է հայերեն «ուղղափառ» բառի այսպիսի գործածությունը սխալ։ Որովհետև «ուղղափառ» նշանակում է ուղիղ հավատք ունեցող, և այս եկեղեցիներն ուղղափառ կոչելով, իսկ Հայոց եկեղեցին՝ ոչ՝ մենք փաստորեն ընդունում ենք, որ այդ եկեղեցիներն ուղղադավան են, ուղիղ հավատք ունեն, իսկ մեր եկեղեցին՝ ոչ։ Անհեթեթ է, ճի՞շտ է։ Մարդ ինչպե՞ս կարող է օտար ու ոչ դավանակից եկեղեցին կոչել ուղղադավան, իսկ սեփականը՝ ոչ ուղղադավան։ Որ «ուղղափառ» բառի այսպիսի կիրառությունը հայերենում ռուսաբանություն է և չի համապատասխանում այդ բառի՝ հայերենում եղած ավանդական իմաստին ու կիրառությանը, երևում է նրանից, որ ռուսերենում է, որ այս բառի համարժեքը (православный) գործածվում է միայն ռուս քրիստոնյաների ու նրանց դավանակից մյուս քրիստոնյաների (հույներ ևն) համար՝ շրջանցելով հայերին ու վերջիններիս դավանակից մյուս քրիստոնյաներին։ Ռուսներն ու նրանց դավանակից ազգերն են, որ հայերին «ուղղափառ» չեն համարում։ Մինչդեռ Հայոց եկեղեցին իրեն մշտապես «ուղղափառ» է կոչել, և այս բառը գործածվում է նաև Հայ առաքելական եկեղեցու ավելի ընդարձակ անվանման մեջ։ Ավելին՝ հնում, դավանաբանական տարաձայնությունների պատճառով (որոնք առ այսօր էլ լուծված չեն), Հայոց եկեղեցու վարդապետները մեր եկեղեցին ու հավատքը մշտապես կոչել են ուղղափառ, իսկ ոչ դավանակից այլ եկեղեցիներն ու նրանց հավատացյալներին՝ այլափառ կամ նույնիսկ չարափառ՝ նկատի ունենալով, որ նրանք չունեն ուղիղ հավատք՝ ուղղափառ չեն։ Եվ այսօր ևս Հայոց եկեղեցին իրեն և իր դավանանքը շարունակում է կոչել «ուղղափառ». այս բառն իր իմաստը չի փոխել, նոր իմաստ ձեռք չի բերել, ինչպես կարող են կարծել ոմանք, այլ այս բառը սխալ իմաստով գործածողներն են շատացել ռուսերենի և ռուսական մտածողության ազդեցության, երևույթներին ռուսական տեսանկյունից նայելու հետևանքով։

Հայոց եկեղեցու այժմյան պաշտոնական տարածված անունը՝ «Հայ առաքելական եկեղեցի»-ն, հին պատմություն չունի։ Դեռևս 20-րդ դարի սկզբում Հայոց եկեղեցին պաշտոնապես այդպես չէր կոչվում, այլ սովորաբար՝ պարզապես Հայ(ոց) կամ Հայաստանյայց եկեղեցի։ Իսկ Մաղաքիա արքեպս Օրմանյանն այն առաջարկում էր կոչել «Ուղղափառ»։ Ահա թե ինչ է նա գրում իր «Հայոց Եկեղեցին»* աշխատության (Կ. Պոլիս, 1911 թ․) ԼԳ գլխում («Եկեղեցւոյ անունը»).

Ընդհանրապէս տարածուած սովորութիւն է կրկին անուններով բացատրել իւրաքանչիւր մասնաւոր եկեղեցին, մէկը ազգագրական և միւսը վարդապետական.... Այսպէս են զանազան եկեղեցիներու սովորական կոչումները, զորօրինակ, Յունական Որթոդոքս եկեղեցի, Ռուսական Պրաւոսլաւ եկեղեցի, Լատինական Կաթոլիկ եկեղեցի, Անգղիական Եպիսկոպոսական եկեղեցի, Սկովտական Երիցական եկեղեցի, Ամերիկեան Աւետարանական եկեղեցի, և այլն։ Հայոց Եկեղեցւոյ գալով սովորաբար ազգագրական անունն է որ կը գործածուի, և վարդապետական անունի մասին ընկալեալ սովորութիւն մը չկայ։ Ինքն ալ կը գոհանայ միշտ Հայաստանեայց կամ Հայոց կամ Հայ կոչումները տալ իրեն պարզապէս։ Իսկ սուրբ և առաքելական և ուղղափառ և ուրիշ նմանօրինակ կոչումներ, իբր լոկ պատուանուն կը գործածուին, և ոչ իբր յատուկ անուն։  ....Բայց վերջապէս, եթէ հարկաւ կը պահանջուի որ Հայաստանեայց Եկեղեցին ալ երկրորդական կամ վարդապետական անուն մը ունենայ, մեր տեսութեամբ յարմարագոյն է Ուղղափառ կոչումը նախընտրել, հայերէն բնիկ հնչումով....

* Գրքի ամբողջական անունն է՝ «Հայոց Եկեղեցին և իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը»։

«Ուղղափառ»-ը հունարեն «օրթոդոքս», ռուսերեն православный բառերի հայերեն համարժեքն է։ Բնական է, որ յուրաքանչյուր եկեղեցի իրեն ուղղափառ է համարում, իսկ իր դավանանքը չունեցող, իր դավանանքին հակասող հավատք ունեցող եկեղեցիները՝ ոչ ուղղափառ։ Որոշ եկեղեցիներ իրենց պաշտոնական անվան մեջ գործածում են այս բառը։ Սա անում են ոչ միայն հունադավան եկեղեցիները, այլև Հայ առաքելական եկեղեցուն դավանակից համարվող, այսինքն՝ տիեզերական միայն առաջին երեք ժողովներն ընդունող ոչ քաղկեդոնական մնացած եկեղեցիները (ղպտի, ասորի միաբնակ, եթովպական, հնդիկ մալանկարա և էրիթրեական)։ Անգլերենով վերջիններիս անուններն են Coptic Orthodox Church, Syriac Orthodox Church, Ethiopian Orthodox Church և այլն։ Արդյոք «ուղղափառ» կոչելով միայն հունադավան եկեղեցիները՝ մեզ դավանակից եկեղեցինե՞րն ինչ պիտի կոչենք։ Սրա՞նք ինչ են, եթե իրենց անվանման մեջ նույնպես ունեն «ուղղափառ» բառը, բայց, ըստ դավանության, տարբերվում են հունադավաններից, այսինքն՝ շատերի պատկերացրած «ուղղափառները» չեն և, օրինակ, աջից ձախ չեն խաչակնքվում, ինչպես հույները, վրացիներն ու ռուսները։

Հետևաբար, այս շփոթից խուսափելու միակ ճիշտ լուծումը տվել է դարձյալ Մաղաքիա Օրմանյանը վերոբերյալ մեջբերման մեջ։ Հունադավան եկեղեցիների անվանումներում պետք է գործածել «ուղղափառ» բառի հունարեն համարժեքը՝ «օրթոդոքս»-ը, որ հունարեն լինելով՝ միջազգային եզրի արժեք է ստացել (այսինքն՝ գործածվում է շատ լեզուներում՝ անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն ևն), և Ռուսաց եկեղեցու պարագայում՝ ռուսերեն համարժեքը։ Իսկ ընդհանրաբար նրանց կոչում ենք հունադավաններ (ոչ թե ուղղափառներ) և նրանց հավատքը՝ հունադավանություն (ոչ թե ուղղափառություն)։

Հունադավան եկեղեցիներ (= արևելյան օրթոդոքս եկեղեցիներ, արևելյան «երկաբնակ» եկեղեցիներ, Eastern Orthodox Churches)

Հույն (կամ Հունական) օրթոդոքս եկեղեցի

Ռուս (կամ Ռուսական) պրավոսլավ եկեղեցի

Վրաց օրթոդոքս եկեղեցի

Ռումին (կամ Ռումինական) օրթոդոքս եկեղեցի և այլն

Մեր եկեղեցուն դավանակից եկեղեցիներ (= հինարևելյան ուղղափառ եկեղեցիներ, արևելյան «միաբնակ» եկեղեցիներ, Oriental Orthodox Churches)

Ասորի (կամ Ասորական) ուղղափառ եկեղեցի (իսկ հունադավանը՝ Ասորի (կամ Ասորական) օրթոդոքս եկեղեցի)

Ղպտի (կամ Ղպտական) ուղղափառ եկեղեցի

Եթովպական ուղղափառ եկեղեցի

Հնդիկ մալանկարա ուղղափառ եկեղեցի

Էրիթրեական ուղղափառ եկեղեցի

Սբ Էջմիածնի պաշտոնական «Արարատ» ամսագրի 1911 թ. տարբեր համարներից («պրավոսլավ»՝ «ուղղափառ»-ի փոխարեն, երբ խոսքը Ռուս եկեղեցու մասին է)

Դարձյալ «Արարատ»-ից (1895 թ.) («օրթոդոքս»՝ «ուղղափառ»-ի փոխարեն, երբ խոսքը հունադավանների մասին է)

---