3/16/24

Ի՞նքը, ի՞ր, իրե՞ն, իրենի՞ց ևն, թե նա, նրա, նրան, նրանից ևն

 * Այս հոդվածը կա մեր «Լեզվաոճական ուղեցույցում»։



✗ Վարդանը և իր հետևորդները հեռացան երկրից։ →

✔ Վարդանը և նրա հետևորդները հեռացան երկրից։* [«Վարդանը» և նրա «հետևորդները» նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի ենթականեր, և ստացական դերանունը («նրա»-ն) գործածվում է դրանցից առաջինի փոխարեն։]

✗ Մոտեցեք դռան մոտ կանգնած երիտասարդին և Ձեր հարցն ուղղեք իրեն։ →

✔ Մոտեցեք դռան մոտ կանգնած երիտասարդին և Ձեր հարցն ուղղեք նրան։

✗ Տնօրենն այժմ զբաղված է, և իրեն չի կարելի անհանգստացնել։ Բացի դրանից, ինքը Ձեզ օգնել չի կարող։ →

✔ Տնօրենն այժմ զբաղված է, և նրան չի կարելի անհանգստացնել։ Բացի դրանից, նա Ձեզ օգնել չի կարող։

* Ավելի լավ հասկանալու համար, թե ինչո՛ւ այս նախադասության մեջ իր-ը սխալ է, իսկ նրա-ն՝ ճիշտ, համեմատեք ներքոբերյալ երկու նախադասությունները։

Հեղինակը լռում է Վարդանի և նրա հետևորդների ուղևորության մասին։ [Հետևորդները Վարդանինն են։ «Վարդանի»-ն և «հետևորդների»-ն նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի հատկացուցիչներ, և ստացական դերանունը գործածվում է դրանցից առաջինի փոխարեն։]

Հեղինակը լռում է Վարդանի և իր հետևորդների ուղևորության մասին։ [Հետևորդները հեղինակինն են։ «Վարդանի»-ն և «հետևորդների»-ն նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի հատկացուցիչներ, սակայն ստացական դերանունը չի գործածվում դրանցից առաջինի փոխարեն, այլ նախադասության ենթակա հանդես եկող բառի փոխարեն։]

ԲԱՅՑ՝

✔ Վարդանն իր հետևորդների հետ հեռացավ երկրից։ [Ենթական միայն «Վարդանն» է, որ իր և ոչ թե մի ուրիշի հետևորդների հետ կատարել է գործողություն։]

Այլ օրինակներ

Ն. Ադոնց, «Մաշտոց և նրա աշակերտները ըստ օտար աղբյուրների»

«Այդ երկու փոքրիկ տապանների մեջ հանգչում են երկու հոյակապ անձինք` Մովսես Խորենացին և նրա ընկեր Մամբրե Վերծանողը»։ (Րաֆֆի, «Կայծեր»)

«Խնդրի վերաբերյալ տեսություններից մեկը ներկայացնում են Հ. Աճառյանը և նրա հետևորդները»։ (Գ. Մկրտչյան, «Բարբառագիտության հիմունքներ»)

Վ. Եղիազարյան, «Գագիկ Բ Բագրատունին և նրա «Հավատոյ գիր»-ը»

Նա դերանվան և դրա հոլովաձևերի փոխարեն ինքը դերանվան և սրա հոլովաձևերի գործածությունը հայերենում շատ տարածված է և խոսակցական լեզվում ու բարբառներում շատ ավելի բնական, քան նա-ինն ու սրա հոլովաձևերինը։ Սակայն նա և ինքը դերանունների իմաստային տարբերությունից բխում է, որ վերոբերյալ և նմանատիպ օրինակներում ինքը դերանունն ու դրա հոլովաձևերը գոնե գրական արևելահայերենում տեղին չեն։

Վերոգրյալն անշուշտ հավասարապես վերաբերում է այս դերանունների հոգնակի ձևերին նույնպես (նրանք-իրենք, նրանց-իրենց ևն)։


3/15/24

Օգոստինոս Երանելի՞

 Արդեն մի քանի տասնամյակ է, որ հայաստանցիները Արևմտյան եկեղեցու հայտնի եկեղեցական գործիչներ և սրբեր Օգոստինոսին և Հերոնիմոսին կոչում են Երանելի՝ այս բառը գործածելով իբրև մականուն։ «Օգոստինոս Երանելի»-ի մեջ «երանելի»-ն այլ բան չէ, քան մականուն, ինչպես Ներսես և Սարգիս Շնորհալիների «Շնորհալի»-ն։ Սակայն ո՛չ Օգոստինոսը, ո՛չ Հերոնիմոսը չունեն այդպիսի մականուն։ Կաթոլիկ եկեղեցու այս մեծ սրբերին կաթոլիկներն այդպես չեն կոչում։ Օգոստինոսը Հիպպոն քաղաքի եպիսկոպոսն էր, ուստի նա կոչվում է Օգոստինոս Հիպպոնացի (լատիներեն ամբողջական անունը՝ Aurelius Augustinus Hipponensis), թեև ավելի հայտնի է հենց միայն Օգոստինոս կամ սուրբ Օգոստինոս անունով, որովհետև բազմաթիվ մեծանուն Օգոստինոսներ չկան, որ այս մեկին մի ուրիշի հետ շփոթեն։ Հույն եկեղեցում էլ են նրան կոչում Օգոստինոս Հիպպոնացի՝ Αυγουστίνος Ιππώνος։ 

 Հայերենում ի հայտ եկած այս նորահնար «Երանելի» անունն առաջ է եկել Օգոստինոսի և Հերոնիմոսի անունները ռուսերենից թարգմանելու և ռուսերեն блаженный բառի գործածության հանգամանքներին անծանոթ լինելու պատճառով։ Նախ՝ անհասկանալի է, թե ինչու են կաթոլիկ աշխարհի սրբերի անունները թարգմանվել ռուսերենից և ոչ թե լատիներենից։ Երկրորդ՝ Ռուս եկեղեցին այս և մի շարք այլ սրբերի անունների հետ «սուրբ» մակդիրի փոխարեն գործածում է «երանելի» մակդիրը (блаженный Августин, блаженный Иероним Стридонский,  блаженный Феодорит Кирский և այլն), որովհետև այդ եկեղեցում սրբերը որոշակի սկզբունքով դասակարգված են, և մինչև Արևելյան և Արևմտյան եկեղեցիների միջև մեծ բաժանումը (1054 թ.) ապրած արևմտյան սրբերին սովորաբար կոչում են ոչ թե святой, այլ блаженный։ Այս մակդիրն են գործածում նաև այսպես կոչված Աստծո խենթերի (юродивый) անունների հետ։ Ուրեմն՝ այս «երանելի»-ն վերոնշյալ անձանց մականունը չէ, հատուկ անունը չէ, այլ նրանց սրբությունը ցույց տվող ընդհանրական մակդիր, ինչպես «սուրբ»-ը, և այսպիսի գործածությունը բնորոշ է Ռուս Եկեղեցուն, բայց ո՛չ՝ Հայ կամ Կաթոլիկ։ Հայ եկեղեցում ցանկացած սուրբի էլ կարող ես նաև «երանելի» կոչել, բայց դա չի դառնում նրա մականունը։ Մինչդեռ երբ հայերս Օգոստինոսին ու Հերոնիմոսին կոչում ենք Օգոստինոս Երանելի, Հերոնիմոս Երանելի, այս «Երանելի»-ն այլ բան չէ, քան միայն նրանց հատուկ մականուն։

 Հետևաբար, պետք է գործածել Օգոստինոս կամ Օգոստինոս Հիպպոնացի, Հերոնիմոս կամ Հերոնիմոս Ստրիդոնացի անվանաձևերը առանց դրանց հաջորդող «Երանելի»-ի։



3/12/24

Ինչպես կարդալ գրաբարյան տեքստերը

Սովորաբար գրաբարյան տեքստերի ընթերցման համար սովորեցնում են միայն դասական (կամ ավանդական) ուղղագրության կանոնները։ Եթե ի սկզբանե այդ կանոններով չես սովորել հայերենի ուղղագրությունը, օրինակ՝ եթե հայաստանցի ես, դասական ուղղագրության կանոնները դպրոցում չես անցել, ապա սովորում ես այդ կանոնները, որպեսզի կարողանաս գրաբարյան տեքստերը ճիշտ ընթերցել։

Քանի որ մենք ունենք արդի գրական լեզվի երկու ճյուղ՝ արևելահայերեն և արևմտահայերեն, որոնք ունեն տարբեր հնչյունական համակարգեր, և արևելահայերն ու արևմտահայերը բառերի մի մասն արտասանում են տարբեր ձևով, ապա գրաբարյան տեքստեր կարդալիս նույնպես արևելահայերը դրանք կարդում են արևելահայերենի արտասանության համաձայն, արևմտահայերը՝ արևմտահայերենի։ Օտարազգի հայագետները գրաբարյան տեքստեր կարդալիս նույնպես հետևում են կա՛մ արևմտահայերենի, կա՛մ արևելահայերենի արտասանությանը (նայած ումից են սովորել գրաբարը)։

1/27/24

«Ի»-ով վերջացող հատուկ անունների սեռական հոլովը

 Եթե վստահ չենք՝ -ով վերջացող հայկական անվան հոլովաձևն ինչ պիտի լինի, բացում ենք հայերենի ուղղագրական ամենավերջին բառարաններից մեկը և այնտեղ գտնում անհրաժեշտ բառի նաև հոլովական վերջավորությունը (բառի կողքին նշվում է, եթե այն կանոնական չէ կամ կարող է հասկանալի չլինել)։ Կարող եք անհրաժեշտ բառերը որոնել Փ. Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, որն առցանց հասանելի է «Նայիրի» կայքում։

Իսկ եթե անհրաժեշտ բառը բառարանագիրը չի ներառել բառարանում, ապա հիշում ենք հետևյալը։

  1. Հայերենում սովորաբար ի-ով վերջացող բառերը պատկանում են ու հոլովման։ Հատուկ անունների դեպքում, եթե դրանք հայկական են, այս կանոնը նույնպես գործում է (եթե կան բացառություններ, բառարաններում սովորաբար նշվում է)։ Այսինքն՝ եթե անգամ չկա բառարանում, ենթադրենք, Վեդի բառը, ապա ապահովությամբ կարելի է գործածել դրա Վեդու սեռականը (որովհետև դա կանոնական ձև է)։ Եթե չկա Կումայրի-ն, ապա սեռականը՝ Կումայրու։ -ով վերջացող հայկական անունները (դարձյալ եթե բացառություններ չեն, որոնք սովորաբար կարելի է գտնել բառարանում) հանգիստ կարելի է նաև ի հոլովմամբ հոլովել, այսինքն՝ եթե գրենք Վեդիի կամ Կումայրիի, դարձյալ սխալված չենք լինի։

Րաֆֆի-ն, եթե հայտնի գրողի անունն է, սեռականում ունի -ու վերջավորությունը՝ Րաֆֆու, իսկ եթե ժամանակակից անձի անուն է, ապա՝ Րաֆֆիի։

  1. Ինչ վերաբերում է օտար անուններին, ապա դրանք հոլովվում են ի հոլովմամբ (Հարրիի, Մերիի, Աբադիի և այլն)՝ բացի սլավոնական -սկի, վրացական -շվիլի ածանցներով վերջացողներից, նաև Գորկի ռուսական ազգանունից (Գորկու)*։

* Օտար ազգանունների վերաբերյալ ավելի մանրամասն տես այս հոդվածը։



1/6/24

Սուրբ Գի՞րք/Ծնո՞ւնդ, թե Սուրբ գիրք/ծնունդ

 

«Լեզվաոճական ուղեցույցում» լրացրի այս թեմայով հոդվածը։ Պատճենում եմ այստեղ, մինչև կտեղադրեմ ամբողջական գրքի հերթական տարբերակը։

✗ Շնորհավոր Սուրբ ծնունդ

✔ Շնորհավոր Սուրբ Ծնունդ

✗ Առաջին հերթին նրանք թարգմանեցին Սուրբ գիրքը։ →

✔ Առաջին հերթին նրանք թարգմանեցին Սուրբ Գիրքը։

Թե՛ Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, թե՛ Գյուրջինյանի «Մեծատա՞ռ, թե՞ փոքրատառ» տեղեկատուում Սուրբ Գիրք-ի համար տրված է ընդունելի երկու ուղղագրական տարբերակ, որոնցից առաջինը երկուսում էլ մեծատառովն է (Սուրբ Գիրք), երկրորդը՝ փոքրատառովը (Սուրբ գիրք)։ Սակայն երկրորդ տարբերակը չի կարող ճիշտ լինել այն պատճառով, որ այս գրքի բուն անունը Գիրք-ն է, Սուրբ-ն ընդամենը հավելյալ մակդիր է։ Աստվածաշնչի մյուս անունը՝ Գիրք-ը, որ հունարեն «բիբլիա»-ի թարգմանությունն է, գրաբարում սովորաբար հենց առանց «սուրբ» մակդրի է հանդես գալիս։ Իսկ աշխարհաբարում սովորաբար «Սուրբ»-ով ենք գործածում՝ սովորական գրքից տարբերելու համար։ Մինչդեռ երբ գրում ենք Սուրբ գիրք՝ միայն առաջին բառը մեծատառով, խոսում ենք մի գրքի մասին, որի անունը «Սուրբ» է, ինչպես եթե գրեինք Աստվածաշունչ գիրք / Աստվածաշունչ մատյան, որտեղ գրքի անունը միայն Աստվածաշունչ-ն է, իսկ գիրք-ը հասարակ գոյական է։ Այդպես նաև Սուրբ գիրք-ի մեջ է գիրք-ը հասարակ գոյական և ոչ թե անվան մաս։ Այսինքն՝ այս վերջին դեպքում գիրք-ը անվան մաս լինելուց դադարում է և վերածվում հասարակ գոյականի։

Բացի դրանից, այն լեզուներում, որոնցում բաղադրյալ հատուկ անունները գրվում են այն նույն սկզբունքներով, որոնցով գրվում են արևելահայերենում (այսինքն՝ եթե պայմանական անվան հետ գործ չունենք, միայն առաջին բառը՝ մեծատառով), Սուրբ Գիրք-ն էլ, Սուրբ Ծնունդ-ն էլ գրվում են մեծատառով սկսվող երկրորդ բաղադրիչով։ Այդպես են գրում թե՛ ռուսերենում (որի համապատասխան կանոնների վրա են գերազանցապես ձևվել արևելահայերենի՝ մեծատառի գործածության կանոնները), թե՛ ֆրանսերենում (որի ազդեցությունն էլ այս հարցում իր հերթին կրում է ռուսերենը)։ Պատճառը շատ հավատացյալ լինելը չէ․ պատճառը գիտելիքն է և հասարակ տրամաբանությունը։ Եթե այս բաղադրյալ անվան մեջ բուն անունը Գիրքն է (Писание, Écritures), որը կարող է նաև առանց «Սուրբ» մակդրի գործածվել (առանց священное/saintes-ի), այն չի կարող գրվել փոքրատառով։ Ոչ միայն նշված, այլև այլ լեզուներում է սովորական, ինչպես գրաբարում, Աստվածաշնչի այս մյուս անունը նաև առանց «Սուրբ» մակդրի գործածել (օրինակ՝ անգլ. Scripture(s)՝ առանց Holy-ի)։

Թեև «Բաղադրյալ հատուկ անուններում մեծատառերի գործածության մասին» կանոնախմբի («Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու», Երևան, 2006, էջ 286-294) 2Ը-գ) կետում որպես ճիշտ տարբերակ տրված է Սուրբ ծնունդ կամ Սուրբ ծննդի տոն գրելաձևը (նույնը կրկնվում է նաև Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, բայց, բարեբախտաբար, ո՛չ՝ Գյուրջինյանի), սակայն այն վստահաբար սխալ է և հակասում է այդ նույն կանոնում բերված մնացած օրինակներին։ Որովհետև, ինչպես արդեն ասացինք Սուրբ Գիրք-ի վերաբերյալ, այստեղ նույնպես տոնի հիմնական անունը Ծնունդ-ն է կամ Ծննդյան տոն-ը, ոչ թե Սուրբ-ը։ Սուրբ-ը կարող էր և չլինել. հմմտ. Հարության տոն / Սբ Հարության տոն, Զատկի տոն / Սբ Զատկի տոն, Համբարձման տոն / Սբ Համբարձման տոն և այլն։ Ուրիշ բան, եթե գրեինք Քրիստոսի ծննդյան տոն։ Իսկ տոնի ավելի ընդարձակ ու ճիշտ անունն է Սբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն (Հայ առաքելական եկեղեցու պարագայում)։

Բացի դրանից, նույն կանոնախմբի հաջորդ կետում (3) նշված է, որ թույլատրվում է մեծատառի ազատ գործածություն մի շարք դեպքերում, որոնցից մեկը Հայոց եկեղեցու պաշտոնական լեզուն է։ Իսկ Հայոց եկեղեցու պաշտոնական լեզվում Սբ ԾնունդԾնունդ-ը երբեք փոքրատառով չի գրվում։ Ուստի մենք իրավունք ունենք Հայոց եկեղեցու տոների անվանումները գրելու այնպես, ինչպես ընդունված է եկեղեցու պաշտոնական լեզվում։ Սակայն, ինչպես վերևում արդեն գրեցինք, այս Ծնունդ-ը մեծատառով գրելու պատճառը ոչ թե կրոնական է, այլ այն, որ դա է տոնի հիմնական անունը, իսկ Սուրբ-ը՝ ընդամենը հավելված։

Բերենք հայ գրականությունից մի քանի օրինակ, որտեղ երևում է, որ տոնի բուն անունը Ծնունդ-ն է։

Առհասարակ Ջավադ-խանը բավական սեր է ունեցել դեպի հայերը, նա հաճախում էր հայոց եկեղեցին և Ծննդյան տոնին փող էր ընծայում, որ խաչը իր անունով ջրից հանեն: (Րաֆֆի, «Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում»)

Նշխարք շինելիս` մեկ կամ երկու ֆունտ ալյուր տուն տանել, պատրաստած նշխարքը գողանալ ուտել և կամ մեկ բանի հետ փոխել, Զատկի տոնին քահանայի հետ խաչ ու Ավետարանով տնե տուն ման գալ, ներկած ձվեր կամ եղոտ բլիթներ հավաքել, Ծննդյան տոնին «Այսօր տոն է»-ի ման գալ, փող ու չոր միրգ հավաքել... (Ռափայել Պատկանյան, «Մոնթեն մինչև վեր»)

Հիշո՞ւմ եք, տիկին Աշինգեր, ձմեռը Ծննդյան տոնին մի անգամ եկա և պարոնի համար կարկանդակ բերի: (Ակսել Բակունց, «Խաչատուր Աբովյան»)

Ծննդյան տոնն է, և նա շտապում է ավետիք տանել իր բոլոր ծխականներին: (Ստեփան Զորյան, «Ցանկապատ»)

Նոր տարվա շնորհավորական փոխայցելությունները դեռ չէին դադարել, երբ վրա հասավ Ծննդյան տոնը: (Մկրտիչ Խերանյան, «Ձայն տուր, ով ծովակ»)

Միայն թե շուտ վերջանա այս տարօրինակ ժողովուրդը, միայն թե եկող Ծննդյան տոնին ավարտվի պատերազմը: (Խաժակ Գյուլնազարյան, «Ինչ-որ տեղ վերջանում էր հորիզոնը»)

Ծննդյան տոնին խառնված է և նոր տարվա գալուստը, ամենուր տոնածառներ են, կարմրակապ ու ճերմակամորուս ձմեռ պապիներ, եկեղեցու շուրջը բացված բարեկենդանի տոնավաճառ.... (Սիլվա Կապուտիկյան, «Գույներ նույն խճանկարից»)

Ծննդյան տոնին հավաքվածներից չկային միայն Սեմն ու Սյուզին, մի շաբաթ առաջ նրանք արդեն վերադարձել էին Հարավային Ամերիկա: (Վարդգես Պետրոսյան, «Կրակե շապիկ»)

1/5/24

Այբուբենի աղոթքի մասին

Հավանաբար շատերը գիտեն «Այբուբենի աղոթքի» մասին («Արարիչ Բովանդակ Գոյութեանց Դատաւոր Երկնից....»)։ Շատերը գիտեն այս աղոթքը, բայց, որքան հասկանում եմ, մարդկանց մեծ մասը չգիտի, թե ով է դրա հեղինակը։ Երբեմն տեսնում եմ, որ այն վերագրում են Մեսրոպ Մաշտոցին, մի տեղ էլ գրված է, թե Ղազար Ջահկեցին է «18-րդ դարում Աստծուց ստացել»։

Այս աղոթքի հեղինակը լեզվաբան Պողոս Պողոսյանն է, որն ուսումնասիրում էր միջնադարյան «յոթնագրյանք» կոչվող ժողովածուները։ Նա այս աղոթքը ՀՈՐԻՆԵԼ և տպագրել է յոթնագրյանքին նվիրված իր մի հոդվածում (««Յոթնագրյանքի» գաղտնիքները», «Գարուն», 1987/2, էջ 92), ապա նույն թեմայով մենագրությունում (1600-ամյա գաղտնիքներ, Երևան, 1991, էջ 100-101)։

Նա վերցրել է միջնադարյան վերոնշյալ ժողովածուներում եղած բառացուցակներից որոշ բառեր (ընդ որում գործածել է տարբեր ժողովածուների ցուցակների բառերը, ոչ թե միայն մեկ ցուցակի), դրանք անհրաժեշտաբար քերականական ձևափոխության ենթարկել, երբեմն նոր բառ ստեղծել ձեռագրում եղած բառի արմատից, հարմար բառեր չգտնելու դեպքում էլ ինքը մի բան հորինել և ստացել այն աղոթքը, որ հայտնի է «Այբուբենի աղոթք» անվամբ։ 

Այս աղոթքում եթե որոշ բառեր փոխվեին, աղոթքը շատ ավելի հաջող կլիներ, իհարկե։ Օրինակ՝ «Դատաւոր Երկնից»-ի «Երկնից»-ն իմաստային առումով հաջող չէ, կարող էր նույնարմատ «Երկնաւոր»-ը լինել, և շատ ավելի լավ բան կունենայինք արդյունքում։ Պողոսյանի գրած «Չարեաց Պատաղիչ»-ը ոչ ոք չի հասկանում, ուստի մարդիկ իրենք են այն սրբագրել ավելի հասկանալի, բայց անհեթեթ «Չարեաց Պաղատիչ»-ով, սակայն անհեթեթ բան են ստացել, որովհետև Քրիստոսը չարիքներին («չարեաց» նշանակում է «չարիքների», ոչ թե «չարերի») չի կարող «պաղատել»։ Այնպես որ, այս աղոթքի սիրահարներ, իմացե՛ք, որ այս աղոթքի հեղինակը գրել է «ՊաՏաՂիչ», որն ունի «խափանիչ» իմաստը և անշուշտ ավելի հարմար է «չարեաց»-ի կողքին լինելու (այս դեպքում բառակապակցությունը կնշանակի «չարիքների խափանիչ»)։

Ինչևէ։ Այս աղոթքը հետաքրքիր բան է։ Եթե մարդիկ այն սիրում են, դրանով աղոթում, ոչ մի խնդիր չեմ տեսնում։ Միայն թե պետք չէ այն վերագրել Մեսրոպ Մաշտոցին կամ մեկ ուրիշ հանրահայտ եկեղեցական գործչի։ Հիշե՛ք․ այս աղոթքի հեղինակը լեզվաբան Պողոս Պողոսյանն է։ Նաև կատարեք վերոնշյալ սրբագրություն-վերականգնումը, եթե Աստծուն անհեթեթ բաներ չեք ուզում ասել։

Ներքևում նկարներով ներկայացնում եմ Պողոս Պողոսյանի վերոհիշյալ հոդվածից ու գրքից այն հատվածները, որտեղ տպագրվել է «Այբուբենի աղոթքը»։ Ինչ վերաբերում է հոդվածին ու գրքին, է՜, եկեք դրանց մասին շատ չխոսեմ, անլուրջ բաներ են (ներքևում՝ նկարներից հետո, մի քանի ավել բան գրել եմ այս մասին)։ Թող ների ինձ երջանկահիշատակ պրն Պողոսյանը։



«Գարունում» տպված հոդվածի համապատասխան մասը*





Մենագրության համապատասխան էջերը


* Նկարի տեքստում եթե կարդացիք այն մասին, որ Կորյունի գրքում իբր 49 անգամ են գործածված նշված աստվածային անունները, ապա իմացե՛ք, որ դա ճիշտ չէ։ Ինքներդ կարող եք հաշվել Կորյունի գրքի առցանց համաբարբառի օգնությամբ։ Գտեք Պողոսյանի նշած բառերը և տեսեք, թե քանի անգամ են գործածված։ Պողոսյանի հիշված աշխատանքներին բնորոշ են այդպիսի «զարմացնող» ապատեղեկատվությունը, «զարմանալի» եզրահանգումներն ու անաղբյուր տեղեկույթը, որի աղբյուրը քանի որ հեղինակը զլացել է նշել, դու ինքդ ես ուզում փնտրել-գտնել, և ապարդյուն։ 




12/16/23

Անվանումների ստեղծում (շարադասություն)

Հայերենում շատ տարածված են շարադասական սխալները, հատկապես երբ հատկացուցիչ-հատկացյալ կառույցն ունենում է լրացումներ։ Շատ հաճախ այդ լրացումները ճիշտ տեղում չեն դրվում, որից իմաստային խնդիր է առաջանում։ Օրինակ՝ կարդում ենք. «Հարգելի՛ խմբի անդամներ», որտեղ «հարգելի»-ն սխալ դիրքում է, քանի որ լրացնում է «խմբի» բառին, թեև պիտի լրացներ «անդամներ»-ին։

Շարադասական այս երևույթը հատկապես խնդրահարույց է կայուն բառակապակցությունների կամ անվանումների դեպքում։ Ուստի որևէ նոր անվանում ստեղծելիս, եթե այն բառակապակցության տեսք ունի, միշտ հաշվի առեք ներքոբերյալը։

Երբ ստեղծում ենք որևէ անվանում, որը կազմված է երկու գոյականից՝ հատկացուցչից և հատկացյալից (արյան գնդիկ, գիտության լաբորատորիա, հողի հարկ և այլն), ապա հետագայում այդ կայուն բառակապակցությունները նախադասության մեջ գործածելիս կարող ենք խնդիրներ ունենալ։ Եթե այդ ամբողջ անվանմանը նախորդի որևէ բառ, որը վերաբերում է այդ անվանման մեջ գլխավոր իմաստն արտահայտող գոյականին՝ հատկացյալին (մեր բերած օրինակներում՝ գնդիկ, լաբորատորիա, հարկ), ապա շարադասական և իմաստային խնդիր ենք ունենալու, քանի որ նախորդող բառը վերաբերելու է ոչ թե հատկացյալին, այլ դրան նախորդող հատկացուցչին։

Գիտության լաբորատորիա [երկու գոյական՝ հատկացուցիչ + հատկացյալ]

Ընդարձակ ու լուսավոր գիտության լաբորատորիա [ընդարձակ-ն ու լուսավոր-ն այստեղ վերաբերում են գիտության-ը, ոչ թե լաբորատորիա-ին]

✗ Աշակերտների համար նախատեսված գիտության լաբորատորիա [նախատեսված-ն այստեղ վերաբերում է գիտությանը, ոչ թե լաբորատորիային]

Վերևի օրինակներում ընդարձակ-ը, լուսավոր-ը և նախատեսված-ը, «գիտության» բառից առաջ դրվելով, վերաբերում են գիտության-ը, թեև պետք է վերաբերեին լաբորատորիա-ին։

Սովորաբար նման դեպքերում ինչպե՞ս ենք վարվում հայերենում։ Հատկացուցիչն ու հատկացյալն իրարից բաժանում ենք և հատկացյալին վերաբերող լրացում(ներ)ը դնում դրանց միջև։ Երբեմն այսպես վարվելիս ստիպված ենք լինում նաև բութի օգնությանը դիմելու, եթե կարող է իմաստային շփոթ առաջանալ։

Գիտության ընդարձակ ու լուսավոր լաբորատորիա

Գիտության՝ աշակերտների համար նախատեսված լաբորատորիա

Սակայն եթե «գիտության լաբորատորիա»-ն լաբորատորիայի տեսակի անվանում է, կայուն բառակապակցություն, որի բաղադրիչները ցանկալի չէ բաժանել իրարից, կանգնում ենք խնդրի առաջ։ Բաղադրիչներն իրարից բաժանելը ճիշտ չէ, բայց ճիշտ չէ նաև բառակապակցության հատկացյալին վերաբերող լրացումները հատկացուցչից առաջ դնելը, որը իմաստային սխալ է առաջ բերում. մի բանի փոխարեն մի ուրիշ բան ենք ասում։

Հետևաբար, ո՞րն է ելքը։ Ելքն այն է, որ անվանումներ ստեղծողները, հաշվի առնելով հայերենում ծագող շարադասական այսպիսի խնդիրները, ի սկզբանե ոչ թե հատկացուցիչ+հատկացյալ (այսինքն՝ երկու գոյականով) կառույց ստեղծեն, այլ որոշիչ+որոշյալ (այսինքն՝ ածական + գոյական)։ Եթե վերոբերյալ օրինակներում «գիտության» բառի փոխարեն լինի «գիտական» կամ «բնագիտական», այլևս որևէ շարադասական կամ իմաստային խնդիր չի ծագի։

✔ Ընդարձակ ու լուսավոր բնագիտական լաբորատորիա [ածական ու գոյական]

✔ Աշակերտների համար նախատեսված բնագիտական լաբորատորիա

Ինչպես տեսնում եք, այսպիսի (ածական+գոյական) կառույցը ոչ մի խնդիր չի առաջացնում․ ոչ կարիք կա դրա բաղադրիչներն իրարից հեռացնելու, ոչ էլ որևէ իմաստային խնդիր է ծագում։

Մյուս ելքն ընդհանրապես հրաժարվելն է բառակապակցությունից և անվանման համար նոր բառ ստեղծելը (օրինակ՝ արնագնդիկ կամ հողահարկ), որովհետև այս դեպքում նույնպես հետագայում շարադասական ու իմաստային աղավաղման խնդիրներ չենք ունենա։


12/14/23

Քաղքենիական լեզու

Այսօր հետաքրքիր բան իմացա Գոհար Գասպարյանի մասին․ նրա մեծ տատը արաբ է եղել՝ եգիպտացի սուլթան Հուսեյնի քույրը։ Գոհար Գասպարյանը լավ երգչուհի էր, անուշ ձայն ուներ, որը ես շատ սիրով եմ լսում։ Բայց ի՞նչ կապ ունի մի լավ կամ շատ լավ, հանրահայտ կամ  թեկուզ աշխարհահռչակ երգիչը, դերասանը, երաժիշտը, մարզիկը, թեկուզ գիտնականը, գրողը կամ հասարակական գործիչը «արժեքի» հետ. այս մարդիկ կարող են որևէ մնայուն արժեք ստեղծել մարդկության համար, բայց իրենք արժեք չեն։ Գոհար Գասպարյանի մասին հոդվածի սկզբում գրված է. «Կամաց-կամաց մոռացվող արժեքներ...»՝ նկատի ունենալով հենց Գոհար Գասպարյանին։ Երևի ես «արժեք» ասելով ուրի՞շ բան եմ հասկանում։ 

Մեկ էլ շատ սիրում են այս կամ այն հանրահայտ մարդուն կոչել «լեգենդ» կամ «լեգենդար», նույնիսկ երբ այդ մարդը դեռ ողջ է։ Միշտ չեմ հասկացել ու չեմ հասկանա մարդկային այս մտածելակերպն ու մարդուն այսպիսի բառերով նկարագրելու հանդեպ սերը։ Այսպիսի մարդամեծար լեզուն քաղքենիական է, կեղծ և գոնե ինձ ու ինձ պես մտածող մարդկանց համար տհաճ։ Այնպես որ եթե ձեզ համար կարևոր է, որ ձեր գրածը որևէ մեկի մեջ տհաճության զգացում չծնի, խուսափե՛ք մարդուն այսպիսի բառերով բնորոշելուց։ Մարդուն գնահատելու շատ ավելի անպաճույճ ու իրատեսական բառեր կարելի է գտնել։ 

Այս մարդամեծարական մտածելակերպը ես նույնիսկ մանկական ու տհաս եմ համարում։ Որովհետև ամեն անգամ ամոթով եմ հիշում, թե ինչպես եմ Կոմիտասի մասին ասել «Կոմիտասն աստված է», երբ դեռ ցածր դասարանների աշակերտ էի և կարգին չգիտեի էլ, թե աստվածն ինչ է և Կոմիտասը՝ ով։ Հավանաբար ինչ-որ մեկից լսել կամ մի տեղ կարդացել էի «աստվածային Կոմիտաս» ու կարծում էի, թե մարդկանց մասին հիացմունք արտահայտելիս նրանց կարելի է նաև այդպես կոչել։ Կարելի է, իհարկե, ամեն ինչ էլ կարելի է, բայց շատ տհաճ է։ 

Գուցե մի ուրիշն այսպիսի ոճը մի այլ՝ ավելի հաջող անունով կոչի, ոչ թե «քաղքենիական»։ Բայց առայժմ այն իմ մտքում քաղքենիության հետ է զուգորդվում։


12/12/23

Ծնողավարությո՞ւն

Վերջին շրջանում շատերն անգլերեն parenting-ը, որ այլ բան չի նշանակում, քան ծնողական դաստիարակություն, թարգմանում են անհեթեթ ծնողավարություն բառով։ Սակայն ծնողավարություն նշանակում է ծնողին վարել, ինչպես որ ձիավարություն-ը ձի վարել է նշանակում, իսկ մեքենավարություն-ն էլ՝ մեքենա վարել։ 

Ուրեմն՝ parenting — ✔ ծնողական դաստիարակություն։

Իբրև հակափաստարկ բերվում է այն, որ ծնողավարություն-ը կարող է նշանակել նաև ծնողի կողմի՛ց վարվել (հմմտ. համայնավարություն, ժողովրդավարություն)։ Սակայն այս դեպքում էլ հասկանալի չէ վարել-ը։ Ծնողի կողմից վարվում է երեխա՞ն։ Երեխային հայերենում կարելի է վարե՞լ։ Կամ ծնողի պարտականությունը երեխային վարե՞լն է։ Երեխային դաստիարակելն ու մեծացնելը երեխային վարե՞լ է նշանակում։ Ինչպես էլ որ բացատրենք ծնողավարություն-ը, այն խիստ անհաջող կազմություն է։

12/11/23

Հե՞ն, թե հենք, օրինակ՝ արժեքահե՞ն, թե արժեքահենք

Այսօր մեկը «արժեքահեն» բառի գործածության համար ամոթանք է տվել այն կազմակերպությանը, որում աշխատում եմ իբրև խմբագիր, ուստի ստիպված եղա իբրև պատասխան գրելու ներքոբերյալ բացատրությունը։

«Արժեքահեն»-ն էլ, «արժեքահենք»-ն էլ և ընդհանրապես բոլոր այն ածականները, որոնք կազմված են «հեն(ք)» բաղադրիչով, նորակազմություններ են, հնուց ավանդված չեն, ուստի դրանց ճիշտ կամ սխալ լինելը կարելի է որոշել քննությամբ, բայց ո՛չ՝ բառարանային վկայությամբ կամ գործածության հին ավանդույթով։ «Հեն»-ը (գրաբարյան՝ յեն) բայահիմք է՝ «հենվել»-ի (յենուլ) արմատը, իսկ «հենք»-ը գոյական է, որ կազմված է «հէն» արմատից՝ «հինել» (հյուսել) բայի հիմքից։ Այսինքն՝ երկու տարբեր արմատների հետ գործ ունենք, և նրանցից ոչ մեկը «ավազակ» նշանակող «հէն»-ը չէ, ինչպես սխալմամբ կարծում են ոմանք (գրաբարում «ավազակ» նշանակող բառը գրվում է այնպես, ինչպես «հէնք»-ի արմատ «հէն»-ը, այսինքն՝ կարող է նույնանալ այդ երկրորդ արմատի հետ, բայց ոչ՝ «յենուլ» (հենվել) բայի արմատ «յեն»-ի)։ 

Ուրեմն՝ ունենք հայերեն յեն, հէն, հէն երեք տարբեր արմատներ, որոնք ժամանակակից արևելահայ ուղղագրությամբ ձևով նույնանում են, ուստի շատերի համար իմաստային շփոթ առաջացնում։ Եթե մենք դասական ուղղագրությամբ գրեինք սրանցով կազմությունները (օրինակ՝ արժէքայեն, արժէքահէնք), որևէ մեկը «ավազակ» նշանակող բառը չէր գտնի առաջին արմատով կազմություններում, քանի որ «յեն»-ը  «ավազակ» չի նշանակում։ 

Առաջինով (յեն) կազմությունները անգլերեն -based բաղադրիչով կազմությունների հայերեն համարժեքներն են, օրինակ՝ knowledge-based, value-based՝ գիտելիքահեն, արժեքահեն (այսինքն՝ գիտելիքի վրա հենված/հիմնված, արժեքի վրա հենված/հիմնված)։ Իսկ երկրորդով (հէն) կազմությունները, քանի որ իբրև երկրորդ բաղադրիչ ունեն «հենք» գոյականը, տալիս են տարընթերցման հնարավորություն, օրինակ՝ «գիտելիքահենք»-ը կարող է ընկալվել իբրև գոյական և նշանակել «գիտելիքի հենք/հիմք»։ Ահա սա է պատճառը, որ հայերենում գործածվող այս զուգաձևերից այն մեկն ենք նախընտրում, որն առավել ճշգրտորեն է արտահայտում անգլերեն -based-ով կազմությունների իմաստը։ Բացի դրանից, երբ խոսքը կոնկրետ «արժեքահեն-արժեքահենք» զուգաձևության մասին է, ապա այսօր «արժեքահեն» տարբերակը մի քանի անգամ ավելի շատ է կիրառվում հայերենում, քան «հենք»-ով տարբերակը (կարող եք որոնել համացանցային որոնման ծառայություններում՝ համոզվելու համար)։  

11/28/23

Տե՞ր, թե տիար

Ամիսներ առաջ հայտնաբերեցի, որ պատմության մեր որոշ մասնագետներ ուսուցանում են, թե վաղ միջնադարում հայ իշխաններին կոչում էին «տիար», նրանց կանանց՝ «տիկին»։ «Տիկին»-ի վերաբերյալ հարց չի առաջանում, բայց «տիար»-ը մեր միջնադարյան գրականությունից չի ավանդվել. այն չեք գտնի գրաբարի ոչ մի բառարանում և գրաբարյան տեքստերում, անգամ միջին հայերենի բառարանում։ Դրա փոխարեն հայերենում գործածվել է «տեր»-ը (գրաբ.՝ «տէր»)։ Իշխաններին (նաև թագավորին) և հոգևորականներին (ներառյալ սարկավագները) կոչում էին «տեր Այսինչ»։ «Տեր»-ը գործածվում էր նաև իշխանի տոհմանվան կամ տոհմական վայրի անվան հետ, քանի որ իշխանն այդ վայրի տերն էր։ Թագավորը երկրի («աշխարհ»-ի) տերն էր, թագուհին՝ երկրի տիկինը, իսկ իշխանները՝ գավառների կամ այլ վայրերի տերեր։ Օրինակ՝ տէրն Մամիկոնէից Վարդան, Վասակ տէր Սիւնեաց, տէրն Աբեղենից Գազրիկ, Թաթուլ տէր Վանանդայ։ Հոգևորականներն էլ կոչվում էին, օրինակ, տէր Յովսէփ կաթողիկոս, տէր Թաթիկ եպիսկոպոս Բասենոյ,  տէր Արշէն երէց Եղեգեկի, տէր Քաջաջ սարկաւագ (անունների օրինակները Փարպեցու պատմությունից են)։ 

Իշխաններին դիմելիս էլ էին գործածում «տեր»-ը («տեր Այսինչ»), և այն անգամ դառնում էր իշխանի ամբողջական անվան մաս, ինչպես այսօր ամուսնացյալ քահանաների անունների դեպքում։ Հավանաբար շատերն են լսել («Շարական» համույթի կամ մեկ այլ կատարմամբ) Խոսրովիդուխտ Գողթնացու «Զարմանալի է ինձ» հանրահայտ տաղը, որում Խոսրովիդուխտը, դիմելով իր նահատակ եղբորը՝ իշխան Վահան Գողթնացուն (Ը դար), ասում է. «Զարմանալի է ինձ քան զերգս երաժշտականաց...., ո՛վ երանելի տէր Վահան, ընտրեալ յԱստուծոյ»։

8/23/23

ԿԱՐԵՎՈՐ



1) Հավանաբար նկատել եք, որ այբբենական գրացուցակներն ու որոշ այլ գրացուցակներ այլևս հասանելի չեն հին հասցեներով։ Դրանք տեղափոխել ենք grahavak.com կայք, որը նույնպես «գուգլյան» է։ Ուստի այն հասանելի է նաև sites.google.com/view/grahavak հասցեով։ Եթե մի օր հանկարծ grahavak.com հասցեն չգործի (քանի որ այդ դոմենի համար պետք է ամեն տարի վճարել, իսկ մեռած մարդը դա անել չի կարող), հիշե՛ք, որ կայքից կարող եք օգտվել նաև նշված մյուս հասցեով։ Այդ հասցեն, ինչպես նաև մեր այս բլոգը միշտ պիտի գործեն, նույնիսկ երբ այս կայքերի տերն այլևս այս աշխարհում չլինի։ «Գուգլի» Inactive Account Manager-ի կարգավորումները թույլ են տալիս հաշվի տիրոջն ընտրել այնպիսի կարգավորումներ, որ հաշվի ոչ ակտիվ լինելու դեպքում «Գուգլը» չջնջի այդ հաշիվն ու դրան կցված ամբողջ բովանդակությունը։ Ես ընտրել եմ իմ հաշվի պահպանումը, ուստի հույս ունեմ՝ այս կայքերը երբևէ չեն ջնջվի, քանի կան «Գուգլը» և այս կայքերից օգտվողներ։


2) Բլոգի նյութերից օգտվելիս նկատի ունեցեք, որ դրանց հեղինակն իր շատ նյութեր սկզբնապես հրապարակում է մի նախնական քիչ թե շատ ավարտուն տարբերակով, իսկ հետո՝ օրերի ընթացքում, լրամշակում այն՝ շտկումներ ու լրացումներ կատարում։ Այսինքն՝ եթե մի նյութ նոր է հրապարակվել, այն ստուգեք նաև մի որոշ ժամանակ հետո․ հնարավոր է՝ փոփոխություններ կատարված լինեն։

Կարող է մեկը տարակուսել, թե ինչո՛ւ է հեղինակն այսպես վարվում․ մի՞թե չի կարող իր համակարգչում մի որոշ ժամանակ աշխատել նյութի վրա, թերությունները շտկել, պակասը լրացնել և հետո՛ նյութը հրապարակել։ Բանն այն է, որ նյութի հրապարակումը ստիպում է հեղինակին այդ նյութը չանտեսել և շարունակել աշխատել դրա վրա, մինչդեռ համակարգչում թողնված, օտարի աչքից հեռու նյութերի խմբագրում-լրամշակումը հեղինակը հաճախ անվերջ հետաձգում է՝ այդպես էլ այդ նյութերը չհրապարակելով։ Ահա սա՛ է պատճառը, որ նախընտրում ենք թեկուզ թերություններով, բայց քիչ թե շատ ավարտուն տեսք ունեցող նյութը հրապարակել, հետո դրա վրա աշխատել ու այն բարելավել, քան ընդհանրապես ոչինչ չհրապարակել։


8/22/23

Գրաբարի ձեռնարկներ և ընթերցարաններ

Գրաբարի քերականության թվայնացված շատ հին ձեռնարկները (Սիմեոն Ջուղայեցու, Խաչատուր Արզրումեցու, Հովհ. Կոստանդնուպոլսեցու, Մխ. Սեբաստացու ևն) չենք ներառել այս ցանկում։ Դրանք գրաբար սովորելու համար հանձնարարելի չենք համարում։ Իսկ ովքեր ուզում են դրանք ուսումնասիրել, թող փնտրեն այստեղ։ Ցանկում ձեռնարկներից ու ընթերցարաններից բացի ներառել ենք նաև գրաբարյան խոսքի առանձին մասերն ավելի մանրամասն քննող մի քանի ուսումնասիրություն։


Աբեղյան Մանուկ

Գրաբարի համառօտ քերականութիւն, Վաղարշապատ, 1907
Գրաբարի դասագիրք, Ա գիրք, դասընթաց Գ դասարանի, Թիֆլիզ, 1915
◈ Գրաբարի դասագիրք, Բ գիրք, դասընթաց Դ դասարանի, Թիֆլիզ, 1916
Գրաբարի քերականություն, Երևան, 1936
◈ Երկեր, հտ. Զ, Հայոց լեզվի տեսություն, Աշխարհաբար, Գրաբարի քերականություն, Երևան, 1974

Աճառյան Հրաչյա
Գրաբարի ծաղկաքաղ, Երևան, 1931
Գրաբարի ուսուցիչ, Երևան, 1935 
◈ Գրաբարի ուսուցիչ, Երևան, 1954
   
Այվազովսքի (Այվազեան) Գաբրիէլ, Հ.
◈ Նախակրթանք հայերէն լեզուի, մասն Ա, Թէոդոսիա, 1860
◈ Նախակրթանք հայերէն լեզուի, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1875
◈ Նախակրթանք հայերէն լեզուի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1876
◈ Նախակրթանք հայերէն լեզուի, մասն Գ, Վաղարշապատ, 1877 

Այվատեան Մատթէոս Մ.
◈ Առաջնորդ քերականութեան հայերէն լեզուի. դպրատանց տղոց համար, Կ. Պոլիս, 1863   

Այտընեան Արսէն, Հ.
◈ Քննական քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի, Վիեննա, 1866 (Յաւելուածը՝ գրաբարի համառօտ քերականութիւն)
◈ Քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի, Վիէննա, 1883. կամ այստեղ, կամ այստեղ (Յաւելուածը՝ գրաբարի համառօտ քերականութիւն)
◈ Չալըխեան Վրթանէս Հ., Քերականութիւն Հայկազնեան լեզուի. հանդերձ փոփոխմամբք եւ յաւելուածովք աշխատասիրեալ ի Հ. Արսէնէ Վ. Այտընեան, Վիեննա, 1885. կամ այստեղ
◈ Չալըխեան Վրթանէս Հ., Քերականութիւն Հայկազնեան լեզուի. հանդերձ փոփոխմամբք եւ կարեւոր յաւելուածովք յերիւրեալ ի պէտս ստորին դասու աշակերտաց, Վիեննա, 1886   

8/20/23

Գրաբար սովորողների, գրաբարից ու գրաբար թարգմանողների և քննական բնագրեր կազմողների համար


1) Եթե որոշել եք գրաբար սովորել, գրաբարի քերականությունը կարող եք սովորել քերականության ո՛րևէ դասագրքով (19-րդ դարից ի վեր հրատարակված). դասագրքեր շատ կան, և դրանց մեծ մասը կարող եք նաև ներբեռնել համացանցից։ Նշանակություն չունի, թե ինչ դասագրքով կսկսեք ուսումնասիրել գրաբարը, որովհետև, միևնույն է, չկա մի այնպիսի դասագիրք, որ գրաբարի քերականությունը, ուղղագրությունը, կետադրությունը, ոճական զանազան առանձնահատկությունները կատարելապես ներկայացնի։ Ուստի պետք է սկսել սովորել ո՛րևէ դասագրքով, իսկ հետո ուսումնասիրել ձեռքն ընկած ամեն դասագիրք՝ դրանից քաղելով այն, ինչ պակասում էր կամ թերի էր ձեր արդեն ուսումնասիրած նախորդ դասագրքերում։ Սակայն այստեղ կառանձնացնենք գրաբարի մի ձեռնարկ, որ պիտի լինի յուրաքանչյուր գրաբարագետի ձեռքի տակ։ Չալըխյան-Այտընյանի «Քերականութիւնն» է դա, որը գրաբարի գիտելիքի անգերազանցելի շտեմարան է։ Գիրքը կարող եք ներբեռնել տրված հղումով։

7/27/23

Հոդավոր բայեր (գրաբար)

Գրաբարում, ի տարբերություն աշխարհաբարի, հոդերը (ս, դ, ն) կարող են դրվել ոչ միայն գոյականի վրա, այլև այլ խոսքի մասերի, հաճախ` բայերի։

Բայերին կցվող այդ հոդերը (դիմորոշ հոդեր) սովորաբար գործածվում են ես, մեք, սա, սոքա, այս, այսոքիկ, դու, դուք, դա, դոքա, այդ, այդոքիկ, նա, նոքա, այն, այնոքիկ դերանունների (երբեմն նաև դրանցով կազմված բառակապակցությունների) փոխարեն կամ էլ դրանց հետ միասին, երբ դիմորոշ հոդը կրող բառը հաջորդում է որ հարաբերականին (ներառյալ հարաբերականի հոգնակին և հոլովաձևերը, այսինքն՝ որք, զոր, որոց և այլն, ինչպես նաև՝ ավելի հազվադեպ՝ որ-ով այլ կազմություններ՝ որպէս, որչափ, յորժամ, որպիսի, որ ինչ, որ ոք, յորմէ հետէ)։ Երբեմն որ-ից բացի կարող են նաև ա՛յլ հարաբերական (ո՛չ հարցական) դերանուններ էլ նախորդել հոդավոր բայերին՝ ուր, մինչ, զի, զիարդ, զինչ ևն)։ Այսինքն՝ որպեսզի բայերը հոդ ստանան, պիտի դրանց նախորդի հարաբերական*։

* Է՛լ ավելի հազվադեպ բայերը կարող են հոդ առնել նաև առանց հարաբերական դերանուններին հաջորդելու, և դրանցում այդ հոդը ժամանակ է ցույց տալիս (ս-ն և դ-ն՝ ներկան, ն-ն՝ անցյալը կամ ապառնին), եթե իհարկե այսպիսի դեպքերը հետագայի գրչական սխալների արդյունք չեն։

Որպես օրինակ բերենք Աստվածաշնչում «սիրել» բայի գործածության այն դեպքերը, որտեղ այս բայը գործածված է դիմորոշ հոդով։