Աղոթքի, եգիպտական անապատների և հայրենիք պաշտպանելու մասին

 Ես չգիտեմ՝ սբ Սարգիսն իրո՞ք աղի բլիթ ուտողներին բարի բախտ բերում է, թե ոչ, բայց վստահ եմ, որ, ցավոք սրտի, անգամ բազմահազար անկեղծ աստվածասերների մեկտեղված ջերմ աղոթքները կամ այստեղ-այնտեղ տնկված խաչերը չեն փրկում զինված թշնամու հարձակումներից ու հայրենիքի կորստից։ Երևի երբեք որևէ  տեղ այնքան շատ աղոթողներ հավաքված չեն եղել, որքան քրիստոնեական վանականության օրրան եգիպտական անապատներում, որտեղ 4-5-րդ դարերում ծաղկում էին բազմաթիվ թե՛ միայնակեցական, թե՛ համայնակեցական վանքեր՝ բազմահազար կրոնավորներով, որ իրենց մարմնին բազմաթիվ նեղություններ տալով՝ զօրուգիշեր աղոթում էին։ Այդ վանքերը հենց 5-րդ դարից գիտե՞ք քանի անգամ են ավերվել թշնամի ազգերի հարձակումներից։ Կամ մի՞թե քրիստոնյա Եգիպտոսն այդպես հեշտությամբ կընկներ արաբական լծի տակ, կարաբանար ու իբրև քրիստոնյա պետություն իսպառ կվերանար աշխարհի երեսից, եթե աղոթքները զինված թշնամուց փրկելու զորություն իրոք ունենային։ Հավատը լավ բան է, աղոթքը՝ նույնպես, բայց սրանք միայն անձնական խնդիրների լուծման համար են, օրինակ՝ ներքին խաղաղություն ձեռք բերելու, հույսը չկորցնելու ու չվհատվելու։ Բայց ազգային հարցեր չեն լուծում, ցավոք, և հայրենիքն ու զինվորներին չեն պաշտպանում թշնամու զենքից։ Իսկ մեր ժողովրդի մի շա՜տ մեծ մաս դեռ կարծում է, թե աղոթքով ու խաչով կամ անեծքով ու օրհնությամբ կարելի է ազգային հարցեր լուծել ու թշնամիներից ազատվել։ Սա տգիտություն է, ցավոք սրտի։ Ու նաև այս տգիտության դառը պտուղներն ենք մենք անվերջ ճաշակում։ Միշտ հիշե՛ք եգիպտական անապատների օրինակը։

«Ուղղափառ» եզրի գործածության մասին

 Թարմացրել եմ «Լեզվաոճական խմբագրի ծոցատետրը», որի նոր հոդվածներից մեկը նվիրված է «ուղղափառ» եզրի գործածությանը։ Այն առանձին ներկայացնում եմ ստորև։

※ Ուղղափառ (ռուսաբանություն)

---

✗ Ուղղափառների Զատիկը միշտ չէ, որ համընկնում է մեր եկեղեցու Զատիկի հետ։ →

✔ Հունադավանների Զատիկը միշտ չէ, որ համընկնում է մեր եկեղեցու Զատիկի հետ։

✗ Ուղղափառները խաչակնքվում են աջից ձախ։ →

✔ Հունադավանները խաչակնքվում են աջից ձախ։

✗ Ուղղափառությունը Հայաստանում (Վիկիփեդիայի հոդված) →

✔ Հունադավանությունը Հայաստանում

✗ Ինչու են ուղղափառ, կաթոլիկ, առաքելական եկեղեցիները տարբեր օրեր նշում Սուրբ Ծնունդը →

✔ Ինչու են հունադավան, կաթոլիկ, Հայ առաքելական եկեղեցիները տարբեր օրեր նշում Սուրբ Ծնունդը

✗ Ուղղափառներն ու առաքելականները Սբ Ծնունդը նշում են ոչ թե դեկտեմբերին, այլ հունվարին։

✔ Հունադավաններն ու Հայ առաքելական եկեղեցին Սբ Ծնունդը նշում են ոչ թե դեկտեմբերին, այլ հունվարին։ /

✔ Հունադավան եկեղեցիներն ու Հայ առաքելական եկեղեցին Սբ Ծնունդը նշում են ոչ թե դեկտեմբերին, այլ հունվարին։

✗ Հույն ուղղափառ եկեղեցի, Ռուս ուղղափառ եկեղեցի →

✔ Հույն օրթոդոքս եկեղեցի, Ռուս պրավոսլավ եկեղեցի

Տարածված սխալ է, ռուսերեն համարժեքի կիրառության հետևողությամբ, հայերենում նույնպես հունադավան եկեղեցիներն ու դրանց անդամ քրիստոնյաներին «ուղղափառ» կոչելը՝ սրանով նրանց հակադրելով Հայ առաքելական եկեղեցուն ու նրա հավատացյալներին։ Նաև տարածված սխալ է Հայ եկեղեցին ու նրա անդամներին «առաքելական» կոչելը՝ հակադրելով հունադավան եկեղեցիներին ու կաթոլիկներին (անշուշտ նկատի չունենք Հայոց եկեղեցու պաշտոնական անվան մեջ «առաքելական» բառի գործածությունը)։ Առաքելական են բոլոր պատմական եկեղեցիները՝ թե՛ հունադավան, թե՛ կաթոլիկ, թե՛ հայոց։ Այսինքն՝ չենք կարող միայն հայերին «առաքելական» կոչել՝ հակադրելով հունադավաններին ու կաթոլիկներին։ «Առաքելականներ» անունով քրիստոնյաներ գոյություն չունեն։ Ճիշտ այդպես էլ չենք կարող, ռուսերենի հետևողությամբ, հայերեն «ուղղափառ» բառով կոչել հունադավաններին (Հույն եկեղեցի, Ռուսաց եկեղեցի, Վրաց եկեղեցի և մնացած բոլոր այն եկեղեցիները, որոնք, հետևելով Բյուզանդիայի հունական եկեղեցուն, ընդունել են առաջին 7 տիեզերական ժողովները՝ ներառյալ Քաղկեդոնի ժողովը)։

Ինչո՞ւ է հայերեն «ուղղափառ» բառի այսպիսի գործածությունը սխալ։ Որովհետև «ուղղափառ» նշանակում է ուղիղ հավատք ունեցող, և այս եկեղեցիներն ուղղափառ կոչելով, իսկ Հայոց եկեղեցին՝ ոչ՝ մենք փաստորեն ընդունում ենք, որ այդ եկեղեցիներն ուղղադավան են, ուղիղ հավատք ունեն, իսկ մեր եկեղեցին՝ ոչ։ Անհեթեթ է, ճի՞շտ է։ Մարդ ինչպե՞ս կարող է օտար ու ոչ դավանակից եկեղեցին կոչել ուղղադավան, իսկ սեփականը՝ ոչ ուղղադավան։ Որ «ուղղափառ» բառի այսպիսի կիրառությունը հայերենում ռուսաբանություն է և չի համապատասխանում այդ բառի՝ հայերենում եղած ավանդական իմաստին ու կիրառությանը, երևում է նրանից, որ ռուսերենում է, որ այս բառի համարժեքը (православный) գործածվում է միայն ռուս քրիստոնյաների ու նրանց դավանակից մյուս քրիստոնյաների (հույներ ևն) համար՝ շրջանցելով հայերին ու վերջիններիս դավանակից մյուս քրիստոնյաներին։ Ռուսներն ու նրանց դավանակից ազգերն են, որ հայերին «ուղղափառ» չեն համարում։ Մինչդեռ Հայոց եկեղեցին իրեն մշտապես «ուղղափառ» է կոչել, և այս բառը գործածվում է նաև Հայ առաքելական եկեղեցու ավելի ընդարձակ անվանման մեջ։ Ավելին՝ հնում, դավանաբանական տարաձայնությունների պատճառով (որոնք առ այսօր էլ լուծված չեն), Հայոց եկեղեցու վարդապետները մեր եկեղեցին ու հավատքը մշտապես կոչել են ուղղափառ, իսկ ոչ դավանակից այլ եկեղեցիներն ու նրանց հավատացյալներին՝ այլափառ կամ նույնիսկ չարափառ՝ նկատի ունենալով, որ նրանք չունեն ուղիղ հավատք՝ ուղղափառ չեն։ Եվ այսօր ևս Հայոց եկեղեցին իրեն և իր դավանանքը շարունակում է կոչել «ուղղափառ». այս բառն իր իմաստը չի փոխել, նոր իմաստ ձեռք չի բերել, ինչպես կարող են կարծել ոմանք, այլ այս բառը սխալ իմաստով գործածողներն են շատացել ռուսերենի և ռուսական մտածողության ազդեցության, երևույթներին ռուսական տեսանկյունից նայելու հետևանքով։

Հայոց եկեղեցու այժմյան պաշտոնական տարածված անունը՝ «Հայ առաքելական եկեղեցի»-ն, հին պատմություն չունի։ Դեռևս 20-րդ դարի սկզբում Հայոց եկեղեցին պաշտոնապես այդպես չէր կոչվում, այլ սովորաբար՝ պարզապես Հայ(ոց) կամ Հայաստանյայց եկեղեցի։ Իսկ Մաղաքիա արքեպս Օրմանյանն այն առաջարկում էր կոչել «Ուղղափառ»։ Ահա թե ինչ է նա գրում իր «Հայոց Եկեղեցին»* աշխատության (Կ. Պոլիս, 1911 թ․) ԼԳ գլխում («Եկեղեցւոյ անունը»).

Ընդհանրապէս տարածուած սովորութիւն է կրկին անուններով բացատրել իւրաքանչիւր մասնաւոր եկեղեցին, մէկը ազգագրական և միւսը վարդապետական.... Այսպէս են զանազան եկեղեցիներու սովորական կոչումները, զորօրինակ, Յունական Որթոդոքս եկեղեցի, Ռուսական Պրաւոսլաւ եկեղեցի, Լատինական Կաթոլիկ եկեղեցի, Անգղիական Եպիսկոպոսական եկեղեցի, Սկովտական Երիցական եկեղեցի, Ամերիկեան Աւետարանական եկեղեցի, և այլն։ Հայոց Եկեղեցւոյ գալով սովորաբար ազգագրական անունն է որ կը գործածուի, և վարդապետական անունի մասին ընկալեալ սովորութիւն մը չկայ։ Ինքն ալ կը գոհանայ միշտ Հայաստանեայց կամ Հայոց կամ Հայ կոչումները տալ իրեն պարզապէս։ Իսկ սուրբ և առաքելական և ուղղափառ և ուրիշ նմանօրինակ կոչումներ, իբր լոկ պատուանուն կը գործածուին, և ոչ իբր յատուկ անուն։  ....Բայց վերջապէս, եթէ հարկաւ կը պահանջուի որ Հայաստանեայց Եկեղեցին ալ երկրորդական կամ վարդապետական անուն մը ունենայ, մեր տեսութեամբ յարմարագոյն է Ուղղափառ կոչումը նախընտրել, հայերէն բնիկ հնչումով....

* Գրքի ամբողջական անունն է՝ «Հայոց Եկեղեցին և իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը»։

«Ուղղափառ»-ը հունարեն «օրթոդոքս», ռուսերեն православный բառերի հայերեն համարժեքն է։ Բնական է, որ յուրաքանչյուր եկեղեցի իրեն ուղղափառ է համարում, իսկ իր դավանանքը չունեցող, իր դավանանքին հակասող հավատք ունեցող եկեղեցիները՝ ոչ ուղղափառ։ Որոշ եկեղեցիներ իրենց պաշտոնական անվան մեջ գործածում են այս բառը։ Սա անում են ոչ միայն հունադավան եկեղեցիները, այլև Հայ առաքելական եկեղեցուն դավանակից համարվող, այսինքն՝ տիեզերական միայն առաջին երեք ժողովներն ընդունող ոչ քաղկեդոնական մնացած եկեղեցիները (ղպտի, ասորի միաբնակ, եթովպական, հնդիկ մալանկարա և էրիթրեական)։ Անգլերենով վերջիններիս անուններն են Coptic Orthodox Church, Syriac Orthodox Church, Ethiopian Orthodox Church և այլն։ Արդյոք «ուղղափառ» կոչելով միայն հունադավան եկեղեցիները՝ մեզ դավանակից եկեղեցինե՞րն ինչ պիտի կոչենք։ Սրա՞նք ինչ են, եթե իրենց անվանման մեջ նույնպես ունեն «ուղղափառ» բառը, բայց, ըստ դավանության, տարբերվում են հունադավաններից, այսինքն՝ շատերի պատկերացրած «ուղղափառները» չեն և, օրինակ, աջից ձախ չեն խաչակնքվում, ինչպես հույները, վրացիներն ու ռուսները։

Հետևաբար, այս շփոթից խուսափելու միակ ճիշտ լուծումը տվել է դարձյալ Մաղաքիա Օրմանյանը վերոբերյալ մեջբերման մեջ։ Հունադավան եկեղեցիների անվանումներում պետք է գործածել «ուղղափառ» բառի հունարեն համարժեքը՝ «օրթոդոքս»-ը, որ հունարեն լինելով՝ միջազգային եզրի արժեք է ստացել (այսինքն՝ գործածվում է շատ լեզուներում՝ անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն ևն), և Ռուսաց եկեղեցու պարագայում՝ ռուսերեն համարժեքը։ Իսկ ընդհանրաբար նրանց կոչում ենք հունադավաններ (ոչ թե ուղղափառներ) և նրանց հավատքը՝ հունադավանություն (ոչ թե ուղղափառություն)։

Հունադավան եկեղեցիներ (= արևելյան օրթոդոքս եկեղեցիներ, արևելյան «երկաբնակ» եկեղեցիներ, Eastern Orthodox Churches)

Հույն (կամ Հունական) օրթոդոքս եկեղեցի

Ռուս (կամ Ռուսական) պրավոսլավ եկեղեցի

Վրաց օրթոդոքս եկեղեցի

Ռումին (կամ Ռումինական) օրթոդոքս եկեղեցի և այլն

Մեր եկեղեցուն դավանակից եկեղեցիներ (= հինարևելյան ուղղափառ եկեղեցիներ, արևելյան «միաբնակ» եկեղեցիներ, Oriental Orthodox Churches)

Ասորի (կամ Ասորական) ուղղափառ եկեղեցի (իսկ հունադավանը՝ Ասորի (կամ Ասորական) օրթոդոքս եկեղեցի)

Ղպտի (կամ Ղպտական) ուղղափառ եկեղեցի

Եթովպական ուղղափառ եկեղեցի

Հնդիկ մալանկարա ուղղափառ եկեղեցի

Էրիթրեական ուղղափառ եկեղեցի

Սբ էջմիածնի պաշտոնական «Արարատ» ամսագրի 1911 թ. հոկտեմբերյան համարից (բոլոր համարներում էլ գործածվում է «Ռուս պրավոսլաւ եկեղեցի» անվանումը)

---

Անունները «թարգմանե՞լ», թե ոչ

 Քանի որ այս հարցը հուզում է շատերին, «Լեզվաոճական խմբագրի ծոցատետրում» այսօր ավելացրի հոդված նաև այս մասին։ Այն առանձին ներկայացնում եմ նաև այստեղ։

※ Անունները «թարգմանե՞լ», թե ոչ

---

Ժամանակակից հատուկ անունները՝ մարդկանց թե վայրերի, սովորաբար չեն «թարգմանվում», այսինքն՝ պահպանվում են այդ անունների՝ աղբյուր լեզվում եղած ձևերը, որոնք ներկայացվում են տառադարձությամբ։ Իսկ պատմական դեմքերի անունները և համաքրիստոնեական սրբերի (կամ պատմությունից հայտնի նշանավոր անձանց) անունը կրող միապետների, եկեղեցիների ու երբեմն նաև տեղանունների, ինչպես նաև ժամանակակից եկեղեցական առաջնորդների անունները լեզուների մեծ մասում սովորաբար ներկայացվում են ոչ թե տառադարձությամբ, այլ տվյալ լեզվում այդ անունների ավանդական ձևերով (եթե դրանք կան)։

Պատմական դեմքեր

Հուլիոս Կեսար, Դիոկղետիանոս կայսր, Վաղես կայսր, Շապուհ թագավոր, Պողոս առաքյալ, Մատթեոս ավետարանիչ, սբ Հեղինե, սբ Նիկողայոս, Բարսեղ Կեսարացի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Օգոստինոս Հիպպոնացի (ո՛չ Ավգուստինուս Երանելի), Ֆրանչիսկոս (ո՛չ Ֆրանցիսկուս)*

* Լատինական -us վերջավորությունը հայերենում ավանդաբար միշտ ներկայացվել է -ոս ձևով։

Սրբերի անուններ կրող եկեղեցական առաջնորդներ նոր ժամանակներում

Հռոմի Հովհաննես-Պողոս պապ, Հունաց տիեզերական պատրիարք Բարթողիմեոս Ա, բայց՝ Կիրիլ պատրիարք (այս մասին տես այս հոդվածի վերջին պարբերությունում)

Սրբերի անունով տեղանուններ

Սբ Հեղինեի կղզի, Սբ Լավրենտիոս գետ

Բրիտանական միապետների անուններից որոնք համաքրիստոնեական սրբերի անուններ են, լեզուների մեծ մասում, ուստի նաև հայերենում, «թարգմանվում» են։ Աննա, Եղիսաբեթ, Գեորգ (հայերենում Գևորգ զորավարի անունը դասական ուղղագրությամբ նաև Գէորգ է գրվում, օրինակ՝ այս անունն ունեցող հայ կաթողիկոսները պաշտոնապես Գէորգ են կոչվում, ուստի «Գեորգ» ձևը նույնպես հայերեն է)։ Ինչ վերաբերում է William-ին, թեև եվրոպական լեզուներում այն ներկայացվում է այդ լեզուներում այս անվան ավանդական տարբերակներով՝ Wilhelm (գերմ.), Guillaume (ֆր.), Guillermo (իսպ.), Guglielmo (իտ․) ևն, սակայն հայերենում ռուսերենի ազդեցությամբ գործածվող գերմանական Վիլհելմը տրամաբանական չի թվում, քանի որ գործ ունենք ոչ թե գերմանացի, այլ անգլիացի միապետի անվան հետ։ Քանի որ William-ը ոչ համաքրիստոնեական սրբի անուն է, ոչ էլ հայոց պատմությունից կամ մատենագրությունից հայտնի նշանավոր պատմական անուն, որ ունենար հայերեն կայուն ավանդական ձև, այն հայերենում պետք է հենց Ուիլյամ ձևով էլ ներկայացվի։ Նույնը վերաբերում է անգլիական Charles-ին. այն հայերենում ճիշտ է ներկայացնել հենց Չարլզ ձևով։

Վերոնշյալ սկզբունքը կիրառելի է նաև եվրոպական այլ տերությունների միապետների անունները հայերենում ներկայացնելիս, սակայն հաշվի առնելով նաև հետևյալը։ Քանի որ եվրոպական շատ տերություններում երկար դարեր՝ մինչև Ռեֆորմացիան, պաշտոնական կրոնը կաթոլիկությունն էր, ուստի լատիներենն էլ երկար ժամանակ պաշտոնական գրական լեզու էր եվրոպական շատ ազգերի համար։ Հետևաբար միապետների անուններն ունեին նաև լատինական պաշտոնական ձևեր։ Օրինակ՝ գերմանական Ludwig-ի կամ ֆրանսիական Louis-ի լատինական ձևը Ludovicus է։ Սա է պատճառը, որ այս անունն ունեցող գերմանացի կամ ֆրանսիացի միապետները որոշ լեզուներում ոչ թե Լուդվիգ կամ Լուի են կոչվում, այլ Լուդովիկոս (օր.՝ հուն. Լուդովիկոս, ռուս.՝ Լյուդովիկ)։ Հայերենում հաճախ նույնպես եվրոպական միապետների լատինական և ոչ թե ազգային անվանաձևերն են գործածվում։ Սա սխալ համարել չենք կարող այն դեպքերում, երբ այդ միապետներն իրո՛ք կոչվել են լատինական անվանաձևով (ավելի վաղ ժամանակաշրջաններում) կամ նաև՛ լատինական անվանաձևով։

Ռուսական միապետների անունները, նույնիսկ եթե համաքրիստոնեական սրբերի անուններ են, հայերենում (ի տարբերություն եվրոպական շատ լեզուների) ընդունված է տառադարձել, ոչ թե ըստ ընդհանուր սկզբունքի «թարգմանել». այսինքն՝ գրում ենք Նիկոլայ, Իվան, Ելիզավետա Պետրովնա* ևն (բացառություն է Պետրոս Ա-ն)։ Այս նույն սկզբունքով առաջնորդվելով՝ նաև ռուսաց եկեղեցու պատրիարքների անունների ռուսական ձևերն ենք պահպանում, օրինակ՝ Կիրիլ պատրիարք։

* Հայրանունն այս դեպքում ամբողջական անվան մասն է և մակդիր չէ, ուստի հայերենում ներկայացվում է նույն սկզբունքով՝ տառադարձությամբ և ոչ թե թարգմանությամբ։

Արդեն հասանելի է Արմենակ Եղիայանի «Արեւմտահայերէնի ուղղագրական, ուղղախօսական, ոճաբանական ուղեցոյցը»

Ուրախալի լուր հայերենասերների և հատկապես արևմտահայերենով հետաքրքրվողների համար։ Արմենակ Եղիայանի ստվարածավալ «Արեւմտահայերէնի ուղղագրական, ուղղախօսական, ոճաբանական ուղեցոյցը» ոչ միայն հրատարակվել է, այլև ազատորեն հասանելի է բոլորի համար։ Կարող եք առցանց կարդալ կամ ներբեռնել «Նայիրի» կայքից այս հղումով։

 

Արևմտահայերի անունների տառադարձություն

 

Արևմտահայերի լատինատառ անունները արևելահայերի մեծ մասը սխալ է հայերենացնում, այսինքն՝ արտահայտում հայերեն տառերով։ Ցավոք, այս առումով տգետ են նաև պետական այն մարմինների աշխատողները, որոնք գրանցում են Հայաստանի քաղաքացիություն ստացող արևմտահայերին։ Այս տգիտության հետևանքով աղավաղվում են արևմտահայերի հայատառ անունները։ Բացարձակապես անընդունելի են Վասկեն, Կևորկ, Անահիդ և այլ այսպիսի տառադարձումները։ Ոչ մի արևմտահայ իր հայատառ անունն այսպես չի գրում, ուստի արևելահայն էլ չպիտի գրի և չպիտի աղավաղի այս անունները։ Խորհրդային շրջանում բազմահազար արևմտահայեր հայրենադարձվեցին ու եկան Հայաստան իրենց օտարագիր փաստաթղթերով։ Բայց նրանց նոր փաստաթղթերում հայատառ անունները չէին աղավաղվում․ Խորհրդային Հայաստանի համապատասխան մարմիններում գիտեին ինչպես ճիշտ տառադարձել արևմտահայերի անունները։ Իսկ այժմյան Հայաստանում համատարած անգրագիտություն է այս առումով, և սա ամոթալի է։

Արևմտահայերենի հնչյունական համակարգը տարբերվում է արևելահայերենի հնչյունական համակարգից։ Պայթական բաղաձայնների մեկ երրորդը (շնչեղ խուլեր) արևմտահայերենում ընթերցվում է ճիշտ այնպես, ինչպես արևելահայերենում, սակայն երկու երրորդի (ձայնեղներ և պարզ խուլեր) արտասանությունը տարբերվում է։ Արևմտահայերի անունների լատինատառ ձևերը կամ տառադարձումները արևելահայերենում ճիշտ արտահայտելու համար ԽԻՍՏ ԿԱՐԵՎՈՐ է իմանալ, թե ինչպես են արևմտահայերն արտասանում, ուստիև լատինատառ տառադարձում ձայնեղ և պարզ խուլ բաղաձայնները։

Պայթականների արտասանությունը արևելահայերենում ու արևմտահայերենում

1. Շնչեղ խուլեր — փ, ք, թ, ց, չ —— արտասանվում են նույն կերպ

2. Արևելահայերենի ձայնեղ պայթականներ — բ, գ, դ, ձ, ջ —— արևմտահայերենում արտասանվում են ինչպես շնչեղ խուլերը (բ → փ, գ → ք, դ → թ, ձ → ց, ջ → չ)

3. Արևելահայերենի պարզ խուլեր — պ, կ, տ, ծ, ճ —— արևմտահայերենում արտասանվում են ինչպես արևելահայերենի ձայնեղ պայթականները (պ → բ, կ → գ, տ → դ, ծ → ձ, ճ → ջ)

Հետևաբար, արևմտահայերենում վերոբերյալ 2-րդ և 3-րդ խմբի տառերը լատինատառ արտահայտվում են հետևյալ կերպ։

բ — գ — դ — ձ — ջ

p — k — t — ts — ch/tch

 —————————————————————

պ — կ — տ — ծ — ճ

b — g — d — dz — j/dj

Այս փոքրիկ աղյուսակը կօգնի, որ ճիշտ տառադարձեք արևմտահայերենից լատինատառ այբուբենի և լատինատառ տառադարձություններն էլ ճիշտ ՀԵՏ ՇՐՋԵՔ, այսինքն՝ արևմտահայերի անուն-ազգանունների լատինատառ ձևերը ճիշտ արտահայտեք հայերեն տառերով։

Կրկնենք․ արևմտահայն իր անունը հայատառ ԵՐԲԵՔ չի գրի Անահիդ, Կևորկ, Վասկեն և այլն։ Նա ԳՐՈՒՄ Է Անահիտ, Գևորգ, Վազգէն և այլն, բայց ԱՐՏԱՍԱՆՈՒՄ է Anahid, Kevork (|Քևորք|), Vazken/Vasken, ուստի այս անունները լատինատառ գրում է, ինչպես արտասանում է։ Սակայն հայերենում՝ արևմտահայերեն լինի, թե արևելահայերեն, այս անունները պիտի գրվեն իրենց ավանդական ու մեզ ծանոթ ձևերով։

Հարգելի՛ արևելահայեր, հատկապես պետական մարմիններում կամ, օրինակ, բանկերում աշխատող, մի՛ աղավաղեք մեր արևմտահայ եղբայրների ու քույրերի անունները։ Սովորե՛ք վերոբերյալ փոքրիկ աղյուսակի տառադարձական սկզբունքները։

Ո՞վ, թե որ

Անձնանիշ գոյականների հետ գործածվող (այսինքն՝ դրանց լրացնող) հարաբերական դերանվան խնդիրը վերջին տարիներին դարձել է վիճաբանությունների առարկա։ Սա այն խնդիրներից է, որոնց վերաբերյալ տարբեր լեզվաբաններ ունեն տարբեր կարծիք։ Ոմանք հայերենի համար անհարազատ երևույթ են համարում անձնանիշ գոյականների հետ գործածվող ով հարաբերական դերանունը (օրինակ՝ բժիշկը, ով...), մինչ նա անձնական դերանվան հետ դրա գործածությունը՝ ընդունելի և ճիշտ։ Ոմանք էլ (օրինակ՝ 2017 թ. «Ուղեցույց հայոց լեզվի» դասագրքի կամ 2016 և 2021 թթ. «Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ» դասագրքի հեղինակները՝ Յուրի Ավետիսյանն ու համահեղինակները) ով հարաբերականը որ(ը) հարաբերականի հետ հավասար ընդունելի են համարում։ Տողերիս հեղինակը հետևյալ երեք տարբերակներից ոչ մեկը սխալ չի համարում։

Չգործող հղումների մասին

Այստեղ տրվող տեղեկությունը կա մեր կայքի «Գրադարան» էջում, բայց հասկացանք, որ անհրաժեշտ է առանձին գրառմամբ ևս այն մատուցել ընթերցողներին։

ԿԱՐԵՎՈՐ

Եթե գիրքը տեղադրված է greenstone-ով սկսվող որևէ հասցեում (այսինքն՝ ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գիտական գրադարանի շտեմարաններում) և չի բացվում, նշանակում է՝ այդ գիրքը բացող առցանց ընթերցիչը չի գործում։ Այդ դեպքում գիրքը պիտի բացեք որպես PDF, այսինքն՝ հասցեի տողի վերջում _index.html-ը փոխարինեք .pdf-ով։

Օրինակ՝

http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armbook/books/tchanaparhordutyun_i_metsn_hayastanh1_index.html

հասցեն պիտի դառնա՝

http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armbook/books/tchanaparhordutyun_i_metsn_hayastanh1.pdf

Եթե սա էլ չօգնի, նշանակում է՝ գրքի հասցեն փոխվել է։ Ուստի գնացեք այս էջ, «ԷԼ. ԳՐՔԵՐ» սյունակում գտեք ձեզ անհրաժեշտ շտեմարանը, մտեք և որոնեք անհրաժեշտ գիրքը։

***

Եթե գրքի հասցեն սկսվում է ներքոբերյալ տողերից մեկնումեկով (այսինքն՝ գիրքը տեղադրված է ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնի բաժին-կայքերից մեկնումեկում), ապա գիրքը չի բացվի, քանի որ այդ կայքերի հիմնական հասցեները փոխվել են։ Բայց դուք կարող եք դրանք բացել, եթե գրքի հասցեի սկզբի մասում ավելացնեք -am.armin մասը, ինչպես ներկայացված է ստորև։ (Առայժմ մենք ինքներս չունենք հնարավորություն մեր գրացուցակներում գտնելու այս բոլոր գրքերը և փոխելու հասցեները)։


Հասցեի www.armenianlanguage.am/ սկիզբը պիտի դառնա www.armenianlanguage-am.armin.am/

www.armenianarchaeology.am/ → www.armenianarchaeology-am.armin.am/
www.armenianreligion.am/ www.armenianreligion-am.armin.am/
www.armeniaculture.am/ → www.armeniaculture-am.armin.am/
www.armeniansgenocide.am/ → www.armeniansgenocide-am.armin.am/
www.armeniandiaspora.am/ → www.armeniandiaspora-am.armin.am/
www.historyofarmenia.am/ → www.historyofarmenia-am.armin.am/


Օրինակ՝ 
http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/687/OSMAN.pdf
→
http://www.armeniansgenocide-am.armin.am/images/menus/687/OSMAN.pdf

Հայերենի «ֆ» տառը

Շատերին է հետաքրքրում, թե ով է ստեղծել հայերենի «ֆ» տառը, եթե այն չի ստեղծել Մեսրոպ Մաշտոցը։ Ոմանք կարդացել են, որ հայերենի «օ» և «ֆ» տառերը հետագայում՝ թերևս 11-րդ դարում, հունարենից են ներմուծվել հայոց այբուբեն, սակայն հունարեն այբուբենում չեն կարողանում գտնել «ֆ»-ին նման տառ։ Պատճառն այն է, որ հունարեն այբուբենի այսօր գործածվող տարբերակում են միայն փնտրում։ Հին դարերում տարածված հունարեն բոլորգիր տառատեսակում «ֆի» տառի (φ ) տեսքը մեր «ֆ»-ի նման է։ Կից նկարներում 9-10-րդ դդ. հունարեն ձեռագրերից նմուշներ են, որտեղ կարող եք հստակ տեսնել «ֆ» տառաձևը։ Նկարների աղբյուրը հետևյալ էջն է՝ https://spotlight.vatlib.it/greek-paleography/feature/3-old-round-minuscule, որտեղ կարող եք նաև այլ ձեռագրային նմուշներ տեսնել։

Թյուրքական ծագման բառեր հայերենում

Թարմացվել է 2023 թ. մարտի 10-ին։

Թյուրքական ծագման (թուրքերեն, ադրբեջաներեն, թաթարերեն) բառեր,

որ այսօր գործածական են հայոց լեզվի տարբեր շերտերում (գրական և խոսակցական հայերեն, բարբառներ)

Ներկայացված են այսօր հայերենում այդ բառերին տրվող նշանակությունները, որոնք երբեմն կարող են տարբերվել հենց թյուրքական լեզուներում (կամ հայերենում դրանց ունեցած նախկին) նշանակություններից։

Ցանկը հեռու է ամբողջական լինելուց և դեռևս լրացվելու է նոր միավորներով, և դեռևս կատարվելու են ճշգրտումներ, եթե նկատենք, որ իբրև թյուրքական ներկայացվող բառն իրականում պարսկական կամ արաբական ծագում ունի։ Այդ դեպքում այն տեղափոխելու ենք մեր կազմած մյուս ցանկը, որի հղումը տրված է ներքևում։ 

Հայերենի այսօր կենդանի որոշ բարբառներում կամ բարբառախոսների ավագ սերնդի շրջանում գործածվում են թյուրքական ծագման նաև այնպիսի բառեր, որ այս ցանկում չկան, սակայն դրանք, կարծում ենք, հասկանալի չեն այդ բարբառներով չխոսող հայաստանցիների մեծամասնությանը, ուստի այս ցանկում չեն ներառվելու։

Տեսեք նաև մեր մյուս ցանկը, որ ներկայացնում է հիմնականում նոր պարսկերենից ու արաբերենից փոխառություններ, որոնց մի զգալի մաս հայերենին անցել է դարձյալ թյուրքական լեզուների միջոցով։

Սննդին վերաբերող բառերը ներկայացված են հիմնական ցանկի ներքևում՝ առանձին։ 

Պարսկերեն և արաբերեն բառեր հայերենում

Թարմացվել է 2022 թ. փետ. 16-ին։

Պարսկերեն և արաբերեն բառեր, որոնց մի մասը հայերենին անցել է թյուրքական լեզուների միջոցով

Ներկայացվող ցանկը խիստ հեռու է ամբողջական լինելուց և չի հավակնում այդպիսին լինելու։ Այն պարզապես մոտավոր պատկերացում է տալիս արդի հայերենում (գրական լեզու և բարբառներ) դեռևս գործածվող և հայաստանաբնակների մեծ մասի համար հիմնականում հասկանալի այն փոխառությունների մասին, որոնք հայերենին անցել են միջին հայերենի շրջանից մինչև 20-րդ դար նոր պարսկերենից ու արաբերենից, հաճախ թյուրքական լեզուների (թուրքերեն, ադրբեջաներեն) միջոցով։ Ոչ միշտ է հստակ, թե բառն ուղղակի՞ փոխառություն է ծագման լեզվից, թե անցել է հայերենին թյուրքական լեզուների միջոցով։ Նույն բառը կամ դրա բարբառային ձևերից մեկը մի հայերեն բարբառ կարող էր թյուրքական լեզվի միջոցով անցած լինել, իսկ մի ուրիշում տեղ գտած լինել հենց ծագման լեզվից։

Ցանկի բառերի համար ներկայացված են հայերենում այսօր դրանց տրվող նշանակությունները, որոնք երբեմն կարող են տարբերվել ծագման լեզուներում (կամ հայերենում դրանց ունեցած նախկին) նշանակություններից։

Ցանկում ներառել ենք մի քանի վրացերեն ու քրդերեն բառ ևս՝ պարզապես դրանց ծագումը ցույց տալու համար։

Տեսեք նաև թյուրքական ծագման փոխառությունների մեր ցանկը։

 

Ղփչաղերենն ուսումնասիրողների համար

 Եթե ուսումնասիրում եք կամ կամենում ուսումնասիրել ղփչաղերենը, ապա ձեզ օգտակար կլինեն հետևյալ երկու ձեռագրերը, որոնցում կան հայատառ ղփչաղերեն տեքստեր։ Հատկապես սաղմոսագիրքը շատ հարմար է ղփչաղերենի ուսումնասիրության համար, քանի որ սաղմոսների յուրաքանչյուր տուն այդ ձեռագրում ներկայացվում է նախ գրաբարյան թարգմանությամբ, ապա՝ ղփչաղերեն։ 

Ահա՛ ձեռագրերի հղումները.

◈ Սաղմոսարան, ԿՉԹ 3546 I Rkps (Լվով, 1575 թ․, գրաբար և հայատառ ղփչաղերէն)։ Սաղմոսագրքի ամէն տուն նախ տրւում է գրաբարով, ապա դրա ղփչաղերէն թարգմանութեամբ։

◈ Ժամագիրք, ԿՉԹ 2412 IV Rkps (Լվով, [1600] թ․, հայատառ ղփչաղերէն և գրաբար)  

Հայերենի հատուկ գրանշաններով տառատեսակներ

 Arian-liga Grqi և Arian-liga AMU (հեղինակ՝ Ռուբեն Թարումյան, ազատ տարածվող) տառատեսակները հարմար են գրաբարյան այնպիսի տեքստերի մուտքագրման համար, որոնցում ուզում ենք պահպանել հին տպագիր գրքերում կամ ձեռագրերում տարածված ներքոբերյալ համառոտագրություն-գրանշանները (պատվի նշան, երեք կցագրեր և մեկ գաղափարագիր)։ 

Ինչպես գործածել այլագրերը

(Linux) Ctrl Shift U և այլագիր

(Windows) այլագիր և Alt X 

(Macintosh) Option և այլագիր

ԿԱՐԵՎՈՐ։ Ստեղնաշարի դասավորվածքը պիտի լինի անգլերենինը։

Ինչպես մուտքագրել պատիվով և վերոնշյալ մյուս գրանշաններով տեքստեր

Լեզվաոճական խմբագրի ծոցատետր (ընթացիկ անավարտ աշխատանք)

Գիրքն անավարտ է, դեռ աշխատում եմ վրան, բայց այս վիճակով հրապարակում եմ, որ կարողանաք օգտվել նրանից (քանի որ դեռ ավելացնելու շատ բան ունեմ, և դա երկար կտևի)։ Գրքի անունն աշխատանքային է, և գիրքը վաղուց արդեն «ծոցատետր» չէ, քանի որ բավական ծավալուն է դարձել, և այն այլևս ծոցում տեղավորել չեմ կարող ։) 

 Թարմացրել եմ 2023 թ․ հունվարի 27-ին։

https://drive.google.com/file/d/1rRhgK0wMH2Tl8brOyiw-7HlUIUSdfi-6/view

Անգլերենից արևելահայերեն տառադարձություն

Այս նյութում եղած ընդարձակ աղյուսակների պատճառով այն այստեղ դնում ենք որպես PDF նիշք, որը կարող եք թե դիտել, թե ներբեռնել։

 

Վերին արդարություն

 Վերջերս վերին կամ աստվածային արդարության մասին ես շատ կարևոր բան սովորեցի թռչուններից ու կատուներից։ Սովորեցի, որ վերին արդարություն գոյություն չունի։ Որ եթե կա Աստված կամ մի գերագույն զորություն, նա բոլորովին այլ կերպ է մտածում և այլ կերպ գործում։ Նա անարդար է ըստ մեր չափանիշների, ուստի նրանից արդարություն ակնկալելը միամտություն է։ Նա չի պատժում անարդարություն գործած ազգերին, ինչը մենք շարունակ ակնկալում ենք ու սրա վերաբերյալ հույսեր փայփայում։ 

Ես սենյակիս պատուհանագոգին միշտ կեր եմ դնում թռչունների համար։ Մինչև պատերազմի սկիզբը հիմնականում ճնճղուկներ ու մեծ երաշտահավեր էին ամեն օր օգտվում կերամանից․ հատկապես ճնճղուկներն էին շատ։ Տատրակներ երբեք չէին գալիս։ Բայց պատերազմի հենց սկզբում հայտնվեցին փոքր տատրակներ, որոնք առ այսօր ամեն օր օգտվում են կերամանից, հաճախ նույնիսկ մինչև տասը տատրակ, իսկ ճնճղուկները տատրակների հայտնվելուն պես հեռացան այնպես, որ ընդհանրապես չեն գալիս։ Մեծ երաշտահավերն ինչպես նախկինում, հիմա էլ են գալիս, բայց կերամանի տարածքի հիմնական տերերը փոքր տատրակներն են։ Ես տխրել եմ ճնճղուկներիս համար։ Տատրակները շատ սիրուն են, իհարկե, ես նրանց շատ եմ սիրում, բայց ճնճղուկներս ավելի համովիկ էին, անվերջ ծլվլում էին, աղմկում և ուրախությունս էին։ Պատերազմի օրերին մտածում էի՝ հետաքրքիր կլինի, եթե պատերազմը վերջանա, ու տատրակներն ինչպես եկել էին պատերազմի սկզբում, այդպես էլ հեռանան, իսկ քշված ու իրենց նախկին տարածքից զրկված ճնճղուկներս վերադառնան։ Բայց չէ՛, ճնճղուկներս չեն գալիս, տատրակները գրավել են այս տարածքն ու չեն ուզում նրանից զրկվել։ 

Ու հանկարծ մի օր մտածեցի, որ ես անշուշտ չեմ կարող տատրակներին չսիրել, որ քշել են ճնճղուկներին ու գրավել նրանց տարածքը։ Ու չեմ կարող պատժել տատրակներին դրա համար։ Ես սիրում եմ տատրակներին և ամեն օր շարունակում եմ կերակրել նրանց։

Մեր տարածքում կան նաև կատուներ, որոնց կերակրում եմ, ու նրանք մեր պատշգամբում են գիշերում ու ցերեկը հանգստանում։ Շատ են, տուն չեմ առնում՝ մեկից բացի, որն ամենատարիքովն է։ Ու այդ տարիքովը մի օր հարձակվեց մի ավելի երիտասարդ արուի վրա մեր պատշգամբում ու համարյա գզեց ու քշեց պատշգամբից։ Երկու օր չերևաց երիտասարդ արուն։ Տխրել էի, որովհետև դրան էլ էի սիրում, նաև շատ բարկացել էի ավելի տարեց կատվի վրա։ Նույնիսկ մի օր չկերակրեցի նրան՝ որպես պատիժ։ Բայց հետո տեսա, որ չեմ կարող բարկանալ, ախր լավն է ։) Էլի սիրում եմ, ինքն էլ քսմսվում է ոտքերիս, գալիս պառկում անկողնուս։ Ի՞նչ անեմ, ո՞նց պատժեմ։ Չէ՛, չեմ պատժում, կերակրում եմ ու սիրում։

Ահա թե ինչ սովորեցրին ինձ կենդանիները վերին կամ աստվածային արդարության մասին։ Սովորեցրին, որ ինչքան էլ մի ազգ անարդար ու անբարո լինի, որ սեփականացնի մի ուրիշ ազգի տարածքը, մի ուրիշ ազգի «գզի» ու վտարի նրան նրա տարածքից, Աստված կամ վերին ինչ-որ ուժ կամ բնության համընդհանուր օրենքը, որ վերաբերում է անխտիր բոլոր արարածներին, ներառյալ մարդկանց, շարունակելու է հոգալ ու «սիրել» անարդարություն գործածին, ուրիշի տարածքը խլածին։ Այդ պատճառով էլ ինչքան էլ մենք ակնկալենք, հուսանք, մաղթենք՝ հույսը դնելով վերին արդարության վրա, որ մեր հանդեպ անիրավություն ու անարդարություն գործած ազգերն Աստծուց կպատժվեն մի օր, կկործանվեն, Բաքուն կվառվի, արդարությունը կվերականգնվի, դա տեղի չի ունենա, ինչպես որ տեղի չի ունեցել մինչև այսօր։ Մենք ենք, որ կորցրել ենք ու շարունակում ենք կորցնել, իսկ մեր հայրենիքն ու մեր ժողովրդի միլիոնավոր զավակների կյանքը խլածները շարունակում են բարգավաճել ու հանգիստ ապրել,  շատանալ ու աշխարհը գրավել։ 

Արդարությունը կարող է վերականգնվել միայն մի՛ դեպքում։ Եթե հանկարծ ճնճղուկները քաջություն ձեռք բերեն, չվախենան տատրակներից ու հարձակվեն սրանց վրա ու քշեն իրենց նախկին տարածքից՝ նորից տիրանալով դրան։ Բայց դա ե՛ս չեմ անելու, հասկանո՞ւմ եք։ Դուք էլ չէիք անի։ Ես տատրակներին երբեք չեմ քշի, ինչքան էլ որ ճնճղուկների համար տխրած լինեմ։ Ահա այսպիսի «վերին» արդարություն։

Հայհոյանք

Տեսեք, թե 1924-ին ինչ են գրել «Մաճկալ» լրագրում մեր սովորություններից մեկի մասին։



«.... Հայհոյանքը տարածված է մեր բոլոր գյուղերում, գյուղացիների մեջ։ Հայհոյում են և ծեր մարդիկ ու կնիկներ, և ջահել աղջիկներ ու տղերք։

Գյուղերում երեխան առաջին խոսքը, որ սովորում է, դա հայհոյանքն է։

Երեխաների լեզուն բացվում է հայհոյանքով, ու այդպես էլ մեծանում են։

Դեռ 3-4 տարեկան երեխաները իրար հետ խոսելիս պիտի հայհոյեն։

Նոր, մի դեռ չլսած, ճարպիկ հայհոյանք տալը մեր մի շարք գյուղերում, մանավանդ երիտասարդների՝ հոտաղ բատրակների մեջ խելոքության նշան է։

Հասակավոր մարդիկ նույնպես երկու խոսք առանց հայհոյանքի չեն կարող ասել։

Հայհոյանքներից ծագում է առնում մեծ կռիվներ, տուր ու դմբոց, քիթ ու պռունկ ջարդել և այլն։

Կռիվը տարածվում է շատ անգամ ամբողջ գյուղում և գյուղը բաժանում երկու թայֆաների, որը շատ վնասակար է։ Եթե խմած էլ եղած են, բանը պրծավ։

Ժամանակ է, որ մեր գյուղացիները վերջ տան այդ կեղտոտ սովորությանը։ Կոմսոմոլը մեծ գործ պիտի կատարել այս հարցում։ Նա պետք է օրինակ դառնա մյուսներին։

Այս ուղղությամբ օրինակելի որոշում է արել Դվինի գյուղգործկոմը։

Նա որոշել է վերջ տալ հայհոյանքին և նրանք, որոնք կհայհոյեն, նրանց ենթարկել տուգանքի — շտրաֆի 3-ական փութ ցորեն, հօգուտ գյուղի խրճիթ ընթերցարանի և ակումբի»։



«Մաճկալ», 1924/10

Հեղինակը (Յե.՞, լավ չի երևում) հավանաբար Եղիա Չուբարն է՝ թերթի գլխավոր խմբագիրը։

Մաքրուհի ու մայրապետ

 
«Մաքրուհի»-ն ու «մայրապետ»-ը կրոնական եզրեր են։ Առաջինը նշանակում է մաքուր, սրբուհի և ոչ թե մաքրող (մաքուր + ուհի → մաքրուհի, հմմտ․ սուրբ + ուհի → սրբուհի, գեղեցիկ + ուհի → գեղեցկուհի), իսկ երկրորդը՝ միանձնուհի, կին կրոնավոր և ոչ թե սանիտար։

Լավ չէ, որ այս բառերը տարածվել են ո՛չ իրենց ոլորտում և ո՛չ ճիշտ իմաստով։ Ի՞նչ էր պատահել «հավաքարար»-ին, որ չգիտեմ ով և ինչու մեջտեղ գցեց «մաքրուհի» տգետ ու անպատշաճ կազմությունը, եթե այն գործածվում է հավաքարարի համար։

Մայրապետն էլ, բացի նրանից, որ նշանակում է կրոնավորուհի, երբեմն գործածվել է միայն բարձր աստիճան ունեցող կրոնավորուհու համար և ոչ թե շարքային վանական քրոջ։ Օրինակ՝ մայրապետներ էին կոստանդնուպոլսեցի հանրահայտ Սրբուհի մայրապետ Գալֆայանը, որ հիմնեց Գալֆայան որբանոցը, թիֆլիսեցի Հռիփսիմե մայրապետ Թայրյանցը, որ նվիրել է Էջմիածնի Մայր տաճարի կենտրոնական դուռը և մահվանից հետո թաղվել Սբ Գայանե վանքի բակում։ Այս կանայք ամուսնացած չէին, հագնում էին սև շորեր, վզից կախված ունեին խաչ, ապրում էին հատուկ միաբանություններում։ Դե հիմա հասկացեք, թե որքան անպատշաճ է «մայրապետ» կոչել այսօր հիվանդանոցներում աշխատող սանիտարներին։ Նույն տրամաբանությամբ, ուրեմն, տղամարդ սանիտարներին էլ պետք էր «վարդապետ» կոչել։

Նկարը վերցրել եմ այստեղից։

Սրբուհի մայրապետի նկարն էլ վերցրել եմ այստեղից։ Հղումով եթե գնաք, կտեսնեք ավելի շատ մայրապետների նկարներ։

Ձեռնարկներ և աշխատություններ (հայոց լեզու)

◇ ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
▪ ԱՐԵՎԵԼԱՀԱՅԵՐԵՆ
▪ ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅԵՐԵՆ
◇ Խոսքի մշակույթ
◇ Հնչյունաբանություն, բառագիտություն, ուղղագրություն
◇ Կետադրություն
◇ Հայոց լեզվի պատմություն
◇ Տառադարձություն
◇ Բարբառագիտություն
◇ ԶԱՆԱԶԱՆ
◇ Ընդհանուր լեզվաբանություն

Feedback՝ հետադարձ կա՞պ

Անգլ. feedback-ը հայերեն կարող է թարգմանվել թե՛ «հետադարձ կապ», թե՛ «արձագանք, կարծիք» ևն։ Բայց շատերը, չհասկանալով, որ այս թարգմանությունները տարբեր իմաստների և կիրառությունների համար են, կարծիք, արձագանք, մեկնաբանություն նշանակող feedback-ը նույնպես «հետադարձ կապ» են թարգմանում, որն արդեն շատ տարածված սխալ է։ Հետադարձ կապը «հաստատո՛ւմ» ենք. օրինակ՝ կայքերում՝ հետադարձ կապի համար տրված տվյալների միջոցով. այս դեպքում «հետադարձ կապ» թարգմանությունը ճիշտ է։ Իսկ մյուս իմաստով feedback-ը, որն ամենից շատ է գործածվում, «կապ» չէ, այլ որևէ բանի վերաբերյալ կարծիք, արձագանք, մեկնաբանություն։ Եթե մենք ակնկալում ենք ինչ-որ մեկի  feedback-ը մեր ասածին կամ արածին, մենք ակնկալում ենք նրա արձագանքը կամ կարծիքը, ոչ թե ինչ-որ կապ։ Ուստի այս իմաստով  feedback-ի ամենահարմար հայերեն համարժեքը «արձագանք»-ն է (ինչպես և հիմնականում թարգմանում է նաև, օրինակ, Մայքրոսոֆթը)։ Մենք նախկինում էլ ենք այս feedback-ի իմաստով գործածել «արձագանք»-ը, այսինքն՝ սա այս իմաստով նոր բառ չէ (օրինակ՝ «Նրա հրապարակումը բացասական արձագանքներ ստացավ». «Սպասում ենք ձեր արձագանք(ներ)ին»)։ Այս «արձագանք»-ը, ինչպես այս օրինակներից տեսնում եք, հենց feedback-ն է։

Որոշ բառերի անհարկի կամ սխալ կիրառություններ մոլախոտի պես տարածվելու հատկություն ունեն և շարունակ լսվելու պատճառով սկսում են իբրև ճիշտ ու գրագետ ընկալվել (ինչպես, օրինակ, «հավաքագրել»-ը, «ի շնորհիվ»-ը, «հանդիսանալ»-ը և այլն), իսկ իսկապես ճիշտ ու գրագետ ձևերը չկիրառվելու հետևանքով խորթանում են, բայց դրանից, միևնույն է, սխալն ու անգրագետը ճիշտ ու գրագետ չեն դառնում։

Սպասե՞լ, թե սպասՎել

ՍպասՎում են անակնկալներ։
ՍպասՎում է հաճելի եղանակ։

ԲԱՅՑ՝

Մեզ սպասում են անակնկալներ։
Ձեզ սպասում է հաճելի եղանակ։

Երբ նշում ենք, թե ՈՒՄ է սպասում ինչ-որ բան, ապա այդ ինչ-որ բանը սպասո՛ւմ է ինչ-որ մեկին, չի՛ սպասվում ինչ-որ մեկին։

Ա-ն սպասում է Բ-ին։ (Ոչ թե Ա-ն սպասՎում է Բ-ին)։

Հետևաբար՝

Բ-ին սպասում է Ա-ն։ (Բառերի դասավորության փոփոխությունից բայի ձևը չի փոխվում)։