11/6/24

ԱԲ-ի գիտական հոդվածները

 Օրեր առաջ անգլերենի խմբագիրների մի առցանց համայնքում ամերիկացի խմբագիրներից մեկը գրել էր, որ մի գիտական հանդեսի համար հոդված է խմբագրում և զարմանալի խնդրի առաջ է կանգնել։ Նկատել է, որ հղվող գիտական հոդվածների մեծ մասի անվանումները կամ այլ տվյալներ գոյություն չունեն։ Փնտրել է համացանցում և ոչ մի տեղ չի գտել։ Ինչպե՞ս կարող էր այդպես պատահել, տարակուսում է նա։

Նրա գրառումը մեկնաբանողները նրան շնորհավորում են, որ նա խմբագրում է իր առաջին՝ ԱԲ-ի հեղինակած հոդվածը։ Պարզվում է՝ ԱԲ-ը երբ հոդված է հեղինակում, հղվող երևակայական աղբյուրների տվյալներ է ստեղծում։

Ուրեմն՝ հոդվածագիր «գիտնականնե՛ր» ջան, հաջորդ անգամ որ ԱԲ-ի օգնությամբ մի բան կգրեք այս կամ այն հանդեսում հրատարակելու և ձեր ինքնակենսագրականում մի տող ավելացնելու  համար, գոնե ֆայմեք, հղվող աղբյուրների տվյալները ստուգեք ու գոյություն ունեցող տվյալներով փոխարինեք։ Հնարավոր է՝ ձեր բախտը չբերի, ուշադիր խմբագիր կարդա ձեր բստրոցը և նկատի այն բոլոր թերությունները, որոնք հատուկ են ԱԲ-ի հեղինակած տեքստերին։

Թվայի՞ն, թե թվանշային

Քանի որ թվային-թվանշային զույգին վերաբերող իմ գրառումը «թաքնված» է լեզվաոճական  ուղեցույցի տեքստում և նաև համացանցային որոնող ծառայությունների կողմից չի ցուցակագրվում, որ լայն հանրությանը հասանելի դառնա, այստեղ առանձին պատճենում եմ։ 


numerical — թվային  (числовой, численный)

digital — թվանշային  (цифровой) 

number — թիվ, համար  (число, номер)

digit — թվանշան, թվանիշ  (цифра) (միայն մեկ նիշ)

numeral — թվանշաններով արտահայտված թիվ (որևէ քանակի նիշերով)

digital representation of numerical data — թվային տվյալների թվանշային ներկայացում 

numerical/numeral system, numerical order — թվային համակարգ, թվային դասավորություն

digital system, digital technologies, digital age, digital broadcasting —  թվանշային համակարգ, թվանշային տեխնոլոգիաներ, թվանշային դարաշրջան, թվանշային հեռարձակում

numerical literacy - թվային գրագիտություն (թվերով գործողություններ կատարելու հմտությունը)

digital literacy - թվանշային գրագիտություն


Բայց՝ 

digitize — թվայնացնել  (ո՛չ թվանշայնացնել), որովհետև «թվայնացնել»-ը, բացի digitize-ից, այլ իմաստով չի գործածվում և ավելի կարճ ու բարեհունչ է, քան «թվանշայնացնել» տարբերակը։

------------

Տարիներ առաջ ես էլ էի սխալ բառը գործածում, բայց մեկը բացատրեց, և հասկացա։ Հույս ունեմ՝ հասկացողների թիվը օրեցօր կմեծանա, որովհետև իսկապես տխրեցնող է, որ մեր ազգը երկու հասկացությունների և բառերի միջև տարբերությունը չի հասկանում և մի բանի փոխարեն մի ուրիշ բան է ասում։

Օրինակ՝ երբ ասում են թվային գրագիտություն, սա այլ բան չէ, քան թվերով գործողություններ կատարելու (գումարել, հանել, բազմապատկել, բաժանել ևն) ունակությունը՝ numerical literacy-ն։ Մինչդեռ digital literacy-ն ուրիշ բան է։ Այստեղ կարող եք տեսնել գրագիտությունների տեսակները և դրանց բացատրությունները։




8/25/24

Հունարեն -λογία-ով վերջացող բառերի հայերեն համարժեքները

Վերջերս միտում է նկատվում հունարեն -λογία (լատ. -logia, անգլ. -logy) վերջով կազմված բառերը, հատկապես գիտությունների կամ ուսումնասիրության ոլորտների անվանումները, ոչ թե սպասելի -աբանություն վերջով թարգմանելու, այլ -ագիտություն-ով։ Կարծում ենք՝ սա սխալ և շփոթեցնող միտում է։ Բացատրենք, թե ինչո՛ւ։

Դեռևս գրաբարից մենք հունարեն logos-ը, որ խոսք կամ բանականություն է նշանակում, թարգմանել ենք միշտ բան, որ գրաբարում նույն իմաստն ունի, ինչ հունարեն բառը, և հենց այդ շրջանից արդեն ունենք, օրինակ, աստուածաբան, աստուածաբանութիւն, վկայաբանութիւն, տրամաբանութիւն և այլ նմանակազմ բառեր։ Ժամանակակից գիտության լեզվում այնքան շատ են X-աբանություն-ները (կենսաբանություն, կենդանաբանություն, բջջաբանություն, կլիմայաբանություն և այլն, և այլն), որ որևէ մեկի համար երբեք չի կարող տարօրինակ կամ անընդունելի լինել որևէ նոր X-աբանություն, եթե դա հերթական X-logia-ի թարգմանությունն է։

X-logiaX-ագիտություն հայերենում մենք թարգմանել ենք միայն այն դեպքում, երբ համապատասխան X-աբանություն-ն արդեն «զբաղված» է եղել։ Դա է պատճառը, որ, օրինակ, archaeologia-ն և assyriologia-ն հայերենում հնագիտություն և ասորագիտություն են թարգմանված․ հնաբանություն-ն ու ասորաբանություն-ն արդեն զբաղված էին այլ իմաստներով (արխաիզմ և ասսիրիզմ՝ համապատասխանաբար)։ Բայց սրանք բացառություններ են։ Մնացած X-ագիտություն-ները (ո՛չ վերջին շրջանում թարգմանված) ոչ թե X-logia-ի թարգմանությունն են, այլ ուրիշ կազմությամբ բառերի կամ բառակապակցությունների, հաճախ ռուսերեն X-ведение-ի (երաժշտագիտություն, կրոնագիտություն, գրականագիտություն — музыковедение, религиоведение, литературоведение)։

Մենք ունենք նաև գիտությունների նույն  առաջին բաղադրիչով  (նույն X-ով), բայց տարբեր երկրորդ բաղադրիչով անվանումներ՝ տարբեր գիտությունների համար։  Geologia-ն երկրաբանություն-ն է, իսկ earth science-ը՝ երկրագիտություն-ը։ Astrologia-ն աստղաբանություն-ն է (աստղագուշակություն), իսկ astronomy-ն՝ աստղագիտություն-ը։ Եվ որևէ մեկը միայն բառի կազմությանը նայելով էլ կարող է հասկանալ, թե հայերեն այս անվանումներից որը օտար ո՛ր անվանման հայերեն համարժեքն է, եթե գիտի, որ X-logia-ն հայերենում դառնում է  X-աբանություն։

Մինչդեռ եթե մենք ի սկզբանե որևէ X-logia թարգմանում ենք X-ագիտություն (և սա անում ենք ոչ թե որ համապատասխան X-աբանություն-ն արդեն զբաղված է), ապա երբ անհրաժեշտություն ծագի նույն առաջին բաղադրիչով մեկ այլ գիտության անվանում թարգմանելու (երբեք չգիտես, թե զարգացող գիտությունն այդ նույն առաջին բաղադրիչին վերաբերող ինչ նոր գիտական անվանում կստեղծի), կանգնելու ենք խնդրի առաջ։ Որովհետև, ամենայն հավանականությամբ, էլի ստիպված ենք լինելու դիմել -աբանության օգնությանը, բայց այս դեպքում խախտած ենք լինելու բոլորին հայտնի սկզբունքը և շփոթություն ենք մտցնելու լեզվի մեջ։

Հետևաբար, ի՞նչ կարիք կա լեզվական բազմադարյան ավանդույթը խախտելու։ Եթե օտար բառը վերջանում է -logia-ով, այն պետք է թարգմանել -աբանություն, ինչպես մշտապես վարվել ենք։ Պատճառաբանությունը, թե իբր հունարեն logos-ն այսպիսի բառերում «գիտություն» է նշանակում և դա է պատճառը, որ ավելի ճիշտ է -ագիտություն թարգմանությունը, ճիշտ չէ։ Հունարենում «գիտություն» իմաստն այլ բառերով է արտահայտվում, իսկ logos-ի հայերեն թարգմանությունը միշտ եղել և մնում է բան-ը։



8/24/24

Մասնագետների մասին

Որևէ ոլորտի մասնագետներին կարելի է երկու հիմնական խմբի բաժանել՝ հետազոտողների և դասատուների։ «Դասատու» և ոչ թե «ուսուցիչ» եզրը գործածում եմ ո՛չ պատահականորեն։ «Դասատու»-ով նկատի ունեմ այն մարդկանց, որոնք ինչ-որ բան սովորած լինելով՝ որդեգրում են դասագրքային ճշմարտություններ, կանոններ, սկզբունքներ և դրանց այնքան հավատարիմ են, որ կորցնում են մտքի ճկունությունը և դառնում իրենց սերտածի համառ (երբեմն տխմարության հասնող) պաշտպաններ, բայց երբեք խորությամբ չեն քննում իրենց սերտածը, չեն մտածում դրա էության ու նպատակի կամ նպատակահարմարության մասին։ Ուստի բնական է, որ երբեք կարիք չեն զգում որևէ բան վերանայելու, փոփոխելու, ինչ-որ բան ճշտելու կամ փոխելու, առավել ևս մերժելու։ Դասագրքայինից կամ կանոնականից տարբեր կարծիք չունեն որևէ երևույթի վերաբերյալ, ուստի նոր ասելիք չունեն իրենց ոլորտում։ Նրանք պարզապես լավ սերտում ու շարունակ հավատարմորեն կրկնում են որոշակի տեղեկույթ կամ կիրառույթ և այն հավատարմորեն կիրառում իրենց աշխատանքում։ Իսկ եթե իրենց ոլորտում որևէ երևույթի վերաբերյալ բան չեն գտնում դասագրքերում, որ յուրացնեն ու կրկնեն, ի՞նչ են անում այս դեպքում։ Հանրության շրջանում կամ իրենց ոլորտի շրջանակում եղած տեսակետներից ընտրում են այն մեկը, որն ավելի տարածված կամ ընդունելի է շատերի համար (կամ ընդունելի կարող է լինել)՝ անկախ նրանից՝ այդ տեսակետը ճիշտ կամ խելամիտ է, թե ոչ։ 

Դասատուի այս նկարագրությունն արդեն հուշում է, թե հետազոտողն ով է՝ քննողը, մտածողը, ուսումնասիրողը, հարցեր բարձրացնողը, ճշտումներ կամ անգամ հերքումներ անողը, ասելիք ունեցողն ու հանրությանը համարձակորեն դա ներկայացնողը։ 

Իրերի այս դրությունը շատ բնական է։ Պարզ է, որ բոլոր մարդիկ չեն կարող ունենալ նույն ձևով աշխատող ուղեղ։ Սակայն իրերի այս դրության հետևանքը հաճախ այն է լինում, որ հետազոտողի ու դասատուի ջրերը նույն առվով չեն գնում, իսկ երբ բախվում են, դասատուները, ավելի շատ լինելով, հաղթում են։

Բայց այս հիմնական երկու խմբերից բացի կան նաև էքսցենտրիկները կամ էքսցենտրիկ երևալուց հաճույք ստացողները (մեծամիտ «հանճարները»), որոնք խիստ թերի գիտելիքներ և անգամ մտավոր կարողություններ ունենալու պատճառով նույնիսկ մասնագետ կոչվել չեն կարող, բայց որոնք անպայման ուզում են ինչ-որ բան փոխել այն ոլորտում, որի իբր մասնագետն են, կամ այդ ոլորտում մի ցնցող նոր խոսք ասել։ Կարևոր չէ՝ այդ փոփոխության կամ նոր խոսքի կարիքը կա, թե ոչ, կամ թե այդ փոփոխությունը կամ նոր խոսքն ընդհանրապես խելամիտ է, թե ցնորամտության արդյունք։ Կարևորը՝ որ երևում է և երևացնում։




8/7/24

Մարդու հիշողական ու հորինողական կարողությունների, դյուրահավատության, տեղեկույթի և պատմության մասին

Մի հարգարժան մարդ, որի երեխաների կնքահայրն է եղել հայրս, կարծեմ նաև հենց այդ մարդու կնքահայրը (լավ չեմ հիշում), վերջերս ինքնակենսագրական գիրք է հրատարակել, որտեղ նաև մեր ընտանիքին է անդրադարձել։ Նա ժամանակին մեր տանն է եղել քանիցս, մենք ենք հաճախ նրա տանը հյուրընկալվել, այնպես որ նա իսկապե՛ս մեզ ճանաչում է։ Բայց, հիմնվելով միայն իր հիշողության վրա և շատ վստահելով դրան, ինձ ներկայացրել է որպես... նկարիչ։ Ցավոք, նկարելու շնորհք չունեմ։

Երաժշտական հանրագիտարանում էլ, որ վերջերս է լույս տեսել, հայրիկիս մասին գրել են, թե համերգներ է տվել մի շարք արտասահմանյան քաղաքներում, և նշել են այդ քաղաքների անունները, սակայն դրանցից մի քանիսում հայրիկս երբեք չի եղել։ Իսկ հանրագիտարանային հոդվածը գրողները, բնականաբար ո՛չ միտումնավոր, բայց չգիտեմ ինչ աղբյուրի վրա հիմնվելով, սխալ տեղեկություն են տվել՝ առանց ճշտել փորձելու (կամ էլ գուցե ճշտել են, բայց ճիշտը չիմացողից)։ 

Գեղարքունիքի մարզի բարբառներին նվիրված մի գրքում էլ, որ նույնպես վերջերս է լույս տեսել, իմ մայրական գյուղի բարբառը սխալ է ներկայացված, գյուղի մասին տեղեկույթն էլ է անճիշտ։ Բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացնելիս հիմնվել են թերևս 70-ականներին գրանցված մի բարբառային պատմության լեզվի վրա, այն դեպքում, որ այդ բարբառով ոչ ոք այսօր չի խոսում, նույնիսկ 70-ականներին այդ բարբառը չի եղել մեր գյուղի հիմնական լեզուն, այլ միայն Արևմտահայաստանից գաղթածների մի մասինը, ընդ որում միայն այդ գաղթականներինը և ոչ թե նաև նրանց զավակներինը։ Հիմա մտածում եմ․ եթե մեր գյուղի բարբառը սխալ է ներկայացված այդ գրքում, արդյո՞ք կարող եմ լիովին վստահել մյուս գյուղերի բարբառների մասին տրված տեղեկություններին։ 

Մենք ապրում ենք 21-րդ դարում՝ տեղեկույթի և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դարում։ Մեր դարում որևէ բան ճշտելը, հատկապես մեր կողքին ապրող մարդկանց կամ նրանց ընտանիքի անդամների մասին, պիտի որ շատ դժվար չլինի։ Մեր դարում տեղեկույթը կարելի է ձայնագրել, նկարահանել, լուսանկարել, և ձեռքի հեռախոսներով զինված մարդիկ անդադար դա անում են։ Մեր դարում պիտի որ հրապարակվող ու տարածվող տեղեկույթը շատ ավելի վստահելի ու ստուգելի լինի, քան նախորդ դարերում։ Բայց մարդու տկար հիշողությունը, անփութությունը կամ անբարեխղճությունը նույնիսկ ներկա դարում եղծում են իրականությունը և տարածում ու նաև հետագա դարերին իբրև հիշատակ ու ավանդ թողնում բաներ, որ իրականությանը չեն համապատասխանում։ 

Հնում մարդիկ տեղեկույթի ստացման ու պահպանման շատ միջոցներ չունեին։ Ինչ-որ բան լսում էին և գրում գրքերում՝ առանց ճշտել կարողանալու, թե իրենց լսածը հորինված ասեկոսե է, թե իրականություն։ Կամ էլ հիմնվում էին իրենց հիշողության վրա, որը, ինչպես արդեն գրեցինք, տեղեկույթի պահպանման անվստահելի օգնական է։ Մարդկանց որոշակի շրջանակներում տարածված հորինվածք ասեկոսեն մի պատմիչ կարող էր ներկայացնել իբրև ճշմարտություն, մի ուրիշ պատմիչ կրկներ նրան կամ մարդկանց մեջ տարածված նույն հորինվածքը, իսկ հետագա պատմաբանները դա ընդունեին իբրև հավաստի տեղեկություն (հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նույն տեղեկությունը հանդիպում է մեկից ավելի պատմիչների երկերում) և պատմական ճշմարտություն, որն ամրագրելի է պատմության դասագրքերում, հանրագիտարաններում ու լայն հանրությանը հասանելի այլ աղբյուրներում։

Մինչդեռ արի ու տես, որ անգամ 21-րդ դարում, անգամ ինչ-որ մեկին իսկապես ճանաչող անձը կարող է ապավինել իր տկար հիշողությանն ու հորինել, կարելի է ասել՝ ստել՝ առանց ստելու որևէ նպատակ ունենալու, և ահա այսպես տարածել մի բան, որը չի համապատասխանում իրականությանը։

Այսպես ամեն օր ու ամեն ժամ մարդկային միտքը կերակրվում է բազմազան ստերով կամ կիսաճշմարտություններով, որոնք մարդու կա՛մ տկար հիշողության ու հորինասիրության (հորինահակման), կա՛մ անբարեխղճության արդյունք են։ Իսկ ի՞նչ ասել միտումնավոր ստերի մասին, եղելությունների միտումնավոր խեղաթյուրումների, որոնցով մարդկանց միտքը կերակրել են հնում և կերակրում են այսօր։ Եվ սա՝ անգամ գիտական աշխարհում, որում ներկա աշխարհի պայմանականություն-պահանջները (հուսամ՝ մի օր խելամտորեն վերանայելի) ագահ ու փառասեր մարդկանց ստիպում են, իրենց կարիերայի աճի և գումար աշխատելու հնարավորությունների մեծացման համար, կեղծել գիտական տվյալներ, արտադրել կեղծ գիտական կամ այստեղից-այնտեղից թխած-սարքած հոդվածներ, պաշտպանել գրագողությամբ ստեղծված կամ փողով պատվիրված թեզեր և գիտության աշխարհը լցնել աղբով։ Եվ ո՛չ միայն Հայաստանի պես հետխորհրդային կամ նախկին ու ներկա սոցիալիստական երկրներում՝ ըստ հին «բարի» ավանդույթների, այլև զարգացած ու  օրինահարգ երկրներում։

Մարդու հիշողական կարողությունն այնքան թերի է, որ մարդը կարող է իբրև թե հիշել բաներ, որոնք երբեք տեղի չեն ունեցել։ Մարդը կարող է համոզված կերպով, առանց խաբելու դիտավորության, իր կամ ուրիշների կյանքից պատմել այնպիսի բաներ, որոնք երբեք տեղի չեն ունեցել, բայց նա «հիշում» է (սա կոչվում է «կեղծ հիշողության համախտանիշ»)։ Մարդու հիշողական կարողության այսպիսի անկատարության վրա հիմնվելով՝ կարող են մարդուն նաև ներշնչե՛լ, թե իբրև թե «հիշում» է բաներ, որոնք իրականում նրա կյանքում տեղ չեն գտել։ Ուստի կարելի է մի ինչ-որ հանցանք չգործած անձին ներշնչելով «հիշեցնել», թե նա գործել է այդ հանցանքը և այսպիսով ստիպել նրան խոստովանել ու ընդունել այն։

Երբ ես կարդում եմ մի տեքստ, որ վերաբերում է պատմությանը (հատկապես հին շրջանների), որքան էլ հետաքրքիր լինի, երբեք չեմ կարող լիովին վստահել կարդացածիս ու չկասկածել, թե միգուցե կարդում եմ մի բան, որ հորինվածք է, ընդամենը գեղարվեստական ստեղծագործություն։ Նույնիսկ երբ մի պատմիչ այնպես է ներկայացնում, թե ինչ-որ մեկին անձամբ է ճանաչում (ինչպես իմ ընտանիքի բարեկամը, որ ինձ անձամբ ճանաչում է, բայց նկարչուհի է դարձրել) կամ ինչ-որ բան սեփական աչքով է տեսել, ես նրա իմացածն ու տեսածը հալած յուղի տեղ չեմ դնում։ Ահա այսպիսի անհաստատ բան է մարդկային անհաստատ հիշողությամբ և հորինասիրությամբ  ստեղծված պատմությունը, որի շուրջ ժամանակակից պատմաբանները հաճախ շատ լուրջ բանավեճեր են վարում, կուռ համոզվածությամբ, նույնիսկ ամբողջական մենագրություններ գրում՝ իբրև թեմա ընտրելով թերևս ընդամենը մեկ հնագույն աղբյուրից ծագած ու հետագայում կրկնված հավաստի կամ ոչ հավաստի կամ էլ ոչ այնքա՛ն հավաստի մի պատում։ Իսկ ես մտածում եմ՝ բայց վստա՞հ եք, որ ձեր քննարկած դեպքերի կամ անձերի մասին ճշգրիտ և ոչ թե հորինված տեղեկություններ են մեզ հասել կամ իրականության ու հեքիաթի այնպիսի խառնուրդ, որից այլևս անհնար է մաքուր ճշմարտությունը զտել-հանել՝ առանց սեփական հորինողական կարողությունն ի գործ դնելու։ Եվ երբ մտածում ես, որ ճշտման անենթակա մի պատմական տեղեկություն համադրվում է մեկ այլ այդպիսի՝ ճշտման անենթակա տեղեկության կամ այդպիսի տեղեկությունների հետ, և դրանից կատարվում է եզրահանգում, հասկանում ես, որ եզրահանգման հանդեպ նույնպես բնականաբար չես կարող ունենալ վստահություն։ 

Հատկապես զվարճալի են հին ու միջնադարյան պատմության «սրբագրիչները», որոնք որոշում են, որ մենք մինչև հիմա այսինչ հայտնի պատմական դրվագը ճիշտ չենք հասկացել, որ պետք է ուրիշ տեսանկյունից քննենք դրա հերոսներին ու հակահերոսներին, որ իրականում նա, ով դարեր ի վեր հերոս է կարծվել, իրականում այդպիսին չէր, և ընդհակառակը՝ բացասական ներկայացվածն էր հերոսը։ Փաստորեն բնավ չեն կասկածում պատմական աղբյուրներում ներկայացված «փաստերին»։ Գոնե հերոսի ու հակահերոսի մասին մեր բազմադարյան պատկերացումները ազգային ավանդություն կարող էինք դիտել՝ անկախ նրանից, թե այդ ավանդության մեջ ինչն է իսկապես տեղի ունեցել, և ինչը հորինվածք է՝ վատ հիշողության, սխալ տեղեկացվածության կամ միտումնավոր խեղաթյուրման արդյունք, ինչն էական չէ, քանի որ, միևնույն է, ստուգել ու ճշտել չենք կարող։ Իսկ «սրբագրիչները» որոշում են, որ մենք դարեր ի վեր շատ սխալ ազգային ավանդություն ենք ունեցել, որովհետև իբր սխալ ենք ընթերցել ու հասկացել պատմական աղբյուրները, և ժամանակն է սխալը սրբագրելու, նույնն է թե՝ ազգային ավանդությունից հրաժարվելու։ Իբր հանուն ճշմարտության կամ արդարության։ Չգիտես՝ լաս, թե խնդաս։ 

Պատկերացրեք, որ նույն սկզբունքով քննեին ու «վերանայեին» տարբեր կրոնների սրբազան գրքերը։ Իբր ինչ որ գրված է, արդեն ապացուցված է, որ իրոք տեղի է ունեցել, մի հատ էլ քննես, թե դրա որ դրվագում ինչ անճշտություն է մտել կամ ինչպես են դա դարերով սխալ մեկնաբանել, և դա իբր սրբագրես։ Մենք իրականում պատմական երկերին նույն դյուրահավատությամբ ենք վերաբերվում, ինչ որևէ սրբազան գրքի։ Երկուսում էլ՝ թե՛ պատմական երկում, թե՛ սրբազան համարված գրքում, կարող են նկարագրված լինել թե՛ իսկապես տեղի ունեցած, թե՛ հորինված դեպքեր կամ դրանց մանրամասներ։ Պարտադիր չէ, որ հորինվածք լինի միայն հրաշապատումը․ սովորական և լիովին բնական ու տրամաբանական համարվող որևէ դեպք նույնպես կարող է նույն հաջողությամբ լինել հորինվածք կամ պարզապես սխալ տեղեկացվածության ու չճշտված ասեկոսեի արդյունք։ Իրականությունն այն է, որ մենք չենք կարող ոչ մի բան էլ ճշտել։ Ուստի ճիշտ  ինչպես որ սրբազան գրքերում գրվածին են հավատացյալները հավատում, այդպես էլ պատմական համարվող գրքերում գրվածին են պատմաբաններն ու պատմության սիրահարները պարզապես հավատում՝ որևէ տեղեկության հավաստիությունը ճշտել չկարողանալու պատճառով։ Եթե երկու դեպքում էլ պարզապես հավատում ենք, սրբազան գրքի և պատմական գրքի միջև տարբերությունն այնքան էլ մեծ չէ հավաստիության առումով։

Երբ հասկանում ես մարդու հիշողական ու հորինողական կարողությունների հետևանքները թե՛ անցյալում, թե՛ մեր առօրյա կյանքում, հասկանում ես նաև, որ մեր ներկա կյանքն էլ, դարերի խորքից մեզ հասած մեր հավաքական հիշողությունն էլ ճշմարտության ու ստի մի այնպիսի խառնուրդ են, մի այնպիսի հորինվածք, որտեղ իսկապես անհնար է շատ բաների իսկությունը լիակատար վստահությամբ պնդել։ Կարելի է ասել՝ մեր կյանքն ու պատմությունը գեղարվեստական և ոչ թե վավերագրական ստեղծագործություն են, օրինակ՝ պատմական վեպ են, որում կան թե՛ իրականությանը համապատասխանող, թե՛ հեղինակի հորինած տեղեկություններ։ Եվ մենք մեզ անվերջ մատուցվող տեղեկույթի մի շատ մեծ բաժին, ըստ աշակերտական սովորության, ընդունում ենք առանց քննելու և մեր մտքում դրանք հավերժորեն դաջում իբրև աքսիոմներ, որոնք մեծ վստահությամբ կրկնում ենք ու փոխանցում հաջորդ սերունդներին՝ նույն բանն անելու համար։ Եթե նույնիսկ քննեինք էլ, ճշմարտությանը վերահասու լինել չէինք կարողանա բազմաթիվ փաստերի իսկությունն իսկապես ճշտելու անհնարինության պատճառով։ Իսկ մեր քննության արգասիքը կլիներ ընդամենը ևս մեկ տեսակետ քննված թեմայի վերաբերյալ։ Տեսակետ և ո՛չ երբեք աներկբա ճշմարտություն։

Ճիշտն ու սուտը խառնած առօրյա տեղեկութային հեղեղի մեջ հայտնված մարդկային դյուրահավատ միտքն էլ հեշտությամբ քշվում է այդ հեղեղից այն ուղղությամբ, որը կա՛մ որոշել է ինչ-որ մեկը, որին ու որի նպատակներին քշվողը տեղյակ չէ, կա՛մ ոչ ոք էլ չի որոշել, բայց այդ տարերային ալիքը կառավարողներ, իրենց դաշտ հասցնողներ ու օգտագործողներ վստահաբար կլինեն։

Հրամայական եղանակի բայերի շեշտադրություն

 Ըստ Սերգեյ Աբրահամյանի «Հայերենի կետադրություն» ձեռնարկի (2004 թ.)՝ «Հրամայական եղանակի բայաձևի վրա կարող է շեշտ չդրվել՝ պայմանավորված որոշակիորեն մեղմ հնչերանգով» (էջ 64)։ Նույնը կրկնված է նաև, օրինակ, Յուրի Ավետիսյանի «Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ, գիրք Ա. Հայոց լեզու. գրական արևելահայերենի նորմը» (2014 թ.) ձեռնարկում (էջ 303)։ Սակայն ավելի տարածված է այն պնդումը, թե հրամայական բայաձևերի վրա պարտադիր պետք է շեշտ դրվի, նույնիսկ եթե բայը շեշտված չի արտասանվում կամ խնդրանք է ներկայացնում։

Մենք սխալ ենք համարում վերջին պնդումը։ Շեշտն առոգանական նշան է, հետևաբար պիտի դրվի միայն այնտեղ, ուր կա շեշտված առոգանություն։ Եթե հրամայական եղանակի բայը շեշտված չի արտասանվում, դրա վրա դրված շեշտը ոչ միայն  ավելորդ է, այլև երբեմն խանգարում է նախադասության թե՛ ճիշտ առոգանությանը, թե՛ իմաստի ճիշտ ընկալմանը։ Առավել ևս երեխայի հետ խոսելիս անվերջ շեշտված հրամայական բայեր գործածելով՝ երեխայի վրա գոռալու տպավորություն ենք թողնում, երբ շեշտված ներկայացնում ենք բառեր, որոնք բնական խոսքում չէինք շեշտելու։

 Հրամայական բայաձևերի վրա պարտադիր շեշտ դնելու պահանջն արդարացնողները երբեմն բացատրում են, թե այդ շեշտը դրվում է հրամայական եղանակի բայն ըղձական եղանակի նույնաձև բայից տարբերելու համար։ Սակայն նախ՝ հրամայական եղանակի թե՛ եզակի, թե՛ հոգնակի ձևերի մի զգալի մաս (գրիր, երգիր, հասցրու, խաղացեք, հասկացրեք ևն) ըղձական եղանակի բայերի հետ ձևով չի նույնանում, այդ դեպքո՞ւմ ինչու ենք անիմաստ շեշտ դնում։ Եվ երկրորդ՝ շեշտն առոգանական նշան է, ուստի նրա դերը մի եղանակի բայը մի ուրիշ եղանակի բայից տարբերելը չէ, այլ ճիշտ առոգանություն ապահովելը։ Եթե մի եղանակի բայը մի ուրիշ եղանակի բայից տարբերելու խնդիր լիներ, ապա մի ինչ-որ նշան պիտի գործածեինք նաև, օրինակ, նույնաձև վաղակատար ու անորոշ դերբայներն իրարից տարբերելու համար։ Սակայն ոչ ոքի մտքով իսկ չի անցնում նման բան անել։ Որովհետև դրա կարիքը չկա։ Ճիշտ այդպես էլ կարիք չկա հրամայական եղանակի բայերն ավելորդ շեշտերով բեռնավորելու, երբ այդ բայերը շեշտված չեն արտասանվում։ 

Ինչ վերաբերում է ծանոթագրական տես-ին, այն թեև հրամայական եղանակի բայ է, բայց թե՛ շեշտված չի արտասանվում, թե՛ կատարում է պայմանական բառի դեր, ինչպես հմմտ.-ն (համեմատիր), նույն-ը, անդ-ը, փխ.-ը (փոխարեն) և այլն։ Եթե տես ամբողջական բառը կարճ չլիներ, ապա ծանոթագրական տես-ը վստահաբար ներկայացնելու էինք համառոտագրության տեսքով, և դրա վրա բնականաբար շեշտ չէինք դնելու։ Այնպես որ ծանոթագրական տես-ի վրա շեշտը նույնպես ավելորդ է, թեև եթե որևէ մեկի աչքը սովորել է այդ շեշտին, կարող է դնել․ որևէ խնդիր չենք տեսնում։ Կգրես շեշտով, թե անշեշտ, դրանից ծանոթագրական տես-ը մի բանից մի ուրիշ բանի չի վերածվի։

Հայերենում առոգանական նշանները պետք է դրվեն ճիշտ այնտեղ, որտեղ դրանք պահանջում է բնական առոգանությունը։ Սա վերաբերում է թե՛ շեշտին, թե՛ պարույկին, թե՛ երկարին։ Առոգանությունը պահանջո՞ւմ է. դնում ենք։ Չի՞ պահանջում․ չենք դնում։ Այս մասին տես նաև նաև մեր «Հարցական շեշտադրմամբ օժանդակ բայի «խնդիրը»» հոդվածը։


4/23/24

«Ի» նախդիրն արդի հայերենում (և փոքր-ինչ՝ մակակետի մասին)


👇 «Ի» նախդիրն արդի հայերենում

👇 «Ի» նախդիր + հայցական հոլով կառույցով կապերի ոչ ամբողջական ցանկ

👇 «Ի» նախդիրի ուղղագրության մասին պատմական համառոտ տեղեկություն


Ինչպես գիտենք, արդի հայերենի խոսքի մասերի շարքում «նախդիր» կոչվող մաս չկա։ Այն կար գրաբարում, իսկ արդի աշխարհաբարում նախդիրները կա՛մ կապերի շարքն են դասվում, կա՛մ իրենց հետ գործածվող հոլովաձևի հետ միասին կազմում գրաբարաբանություններ՝ գրաբարյան քարացած ձևեր։ Վերջինները տարբեր խոսքի մասերի շարքն են դասվել. հիմնականում դարձյալ կապեր են կամ մակբայներ ու վերաբերականներ։

Ի նախդիրն աշխարհաբարում ամենից շատ գործածվող գրաբարյան մնացուկն է։ Քերականության ձեռնարկներում կարելի է տեսնել, որ այն առանձին (այսինքն՝ առանց կապվող բառի) դիտվում է որպես նպատակի կապ, որը գործածվում է միայն հայցական հոլովով խնդրի (կապի խնդրի կամ կապային խնդրի) հետ։ «Ի նախդիր + հայցական հոլով» տեսքով բազմաթիվ կառույցներ ամբողջությամբ նույնպես կապեր են համարվում. դրանք հարադրական կամ բաղադրյալ կապեր են (ի շահ, ի թիվս, ի հեճուկս ևն)՝ բացի այն դեպքերից, երբ գոյականը ձայնավորով է սկսվում, ուստի ի-ն դառնում է բառին կից գրվող հ (հանուն, հօգուտ ևն)։

Ի նախդիրը, իբրև առանձին կապ դիտվելիս և հայցական հոլովով խնդիր առնելիս, ոչ միայն նպատակի, այլև և գուցե ավելի հաճախ՝ բացահայտման, երբեմն էլ ուղղության կապ է։ Իբրև նպատակի կապ՝ այն ունի մոտավորապես նույն իմաստը, ինչ համար-ը. ի գիտություն - գիտության (գիտենալու) համար, ի նշանավորումն - նշանավորման կամ նշանավորելու համար։

4/15/24

Ոչ թե նրանք էին ձգտում պատվի, այլ պատիվն էր ընթանում նրանց հետևից

 Մովսես Խորենացին իր «Պատմության» մեջ, Գրիգոր Լուսավորչի որդիներ Արիստակեսի և Վրթանեսի մասին խոսելիս, ասում է, որ ոչ թե նրանք էին ձգտում պատվի, այլ պատիվն էր ընկել նրանց հետևից («....որք ոչ զպատիւն յինքեանս ձգէին, այլ պատիւն զհետ նոցա ընթացաւ», գիրք Բ, գլ. Բ)։ Ի դեպ, սրանից անմիջապես հետո ավելացնում է՝ «ինչպես ասում է Ագաթանգեղոսը», որից հետևում է, որ վերոնշյալ խոսքը կամ Լուսավորչի որդիների մասին հատվածը Խորենացին վերցրել է «Ագաթանգեղոսից» (չակերտները միտումնավոր են դրված՝ իբրև գրքի և ոչ թե անձի անվան ցուցիչներ)։ Սակայն մեզ հասած «Ագաթանգեղոսում» այդ մասը չկա, ուստի կա՛մ Խորենացուն ծանոթ «Ագաթանգեղոսն» ուրիշ է եղել, կա՛մ Խորենացու պատմության այս մասն է հետագայում եղծվել, և «ինչպես ասում է Ագաթանգեղոսը» մասը Խորենացու մեզ հասած պատմության մեջ իր տեղում չէ։

Ինչևէ, սա մի փոքրիկ տեքստաբանական դիտարկում էր, իսկ բուն ասելիքս վերաբերում է Լուսավորչի որդիների՝ Խորենացու հիանալի բնորոշմանը։ Կուզեի, որ այն շատերն իմանային, ՄԱՆԿՈՒՑ անգիր անեին, դաջեին իրենց ուղեղում ու սրտում, երբեք չմոռանային և դարձնեին իրենց կյանքի կարևոր նշանաբաններից մեկը։ Ոչ թե ձգտել պատվի, փառքի, կոչումների, տիտղոսների և այլ այսպիսի ունայնության, այլ ապրել ու գործել այնպես, որ պատիվն ինքն ընկնի հետևիցդ, ընթանա հետևիցդ, բայց դու դրան բանի տեղ չդնես, թույլ չտաս՝ կողքովդ քայլի կամ, առավել ևս, քեզնից առաջ անցնի։ Որովհետև հենց թույլ տաս, Խորենացու այս խոսքն այլևս քեզ չի վերաբերի։

Ինչքան լավ կլիներ, եթե այս խոսքը լավ հիշեին ու կյանքի մի նշանաբանի վերածեին հատկապես նրանք, ովքեր իրենց բուն կոչմամբ իսկ չպիտի ձգտեին երկրային ունայն պատիվների ու կոչումների։ Մարդու անվանը կցված «պատիվները» նրա պատիվն ու փառքը ավելացնում են միայն ունայնամիտների ու քծնասերների սրտում, և այսպիսիներից նրա ստացած պատիվը՝ «հենց ա՛յդ իսկ է նրա վարձը»։ Նրանք, ովքեր պիտի բոլորովին այլ փառք փնտրեին, հողածին փոշեկերպ փառքն են փնտրում, և մինչ ունայնամիտները նրանց պատվում են, աշխարհի սկզբից եղած բոլոր Դիոգենեսները ծաղրում են։


4/11/24

-ություն-ի հնչյունափոխությունը

Նախորդ գրառմանս մեջ գործածեցի «զորությունակիր» բառը և մտածեցի, թե արդյոք ինչո՛ւ են -ություն-ին կցված մեկ այլ ածանցով կամ արմատով ածանցավոր կամ բարդածանցավոր բառերում -ություն-ը վերածում -ութեն-ի (օրինակ՝ միութենական, բնութենակից, հայտնութենական և այլն)։ Չէ՞ որ գրական հայերենում յու>ե հնչյունափոխություն գոյություն չունի։ Եթե լիներ, կգրեինք ու կասեինք, օրինակ, անկենաքար և հնչենային՝ անկյունաքար-ի և հնչյունային-ի փոխարեն։ Նայեցի Հայկազյան մեծ բառարանում․ կան յարութիւնական, յարութիւնակից, բնութիւնակից, բնութիւնակցութիւն, բնութիւնաբար, բնութիւնական բառերը։ Սրանց կողքին կան նաև բնութենակից-ն ու յարութենակից-ը, բայց երկուսն էլ՝ ուշ շրջանի գրականությունից։ Բնութիւնակից-ի կողքին բառարանագիրը փակագծերում նաև ավելացրել է. «(որ առ յետինս գրի բնութենակից)»։

Հետևություն։ Գրական հայերենում իրո՛ք չկա յու>ե (իւ>ե) հնչյունափոխություն։ Բայց մենք գիտենք, որ մեր շատ բարբառներում -ություն-ը վերածվել է -ութեն-ի (զորութեն, արքայութեն ևն, այլ բարբառներում էլ՝ ութին-ի՝ զորութին, արքայութին)։ Հետևաբար, -ութեն-ով բառերը  բարբառային ձևի վրա են կազմվել։ Իսկ եթե հետևենք գրական հայերենի հնչյունական օրենքներին, ապա -ություն-ին ածանց կամ արմատ ավելացնելիս -ություն-ը պիտի թողնենք անփոփոխ, ինչպես վերոնշյալ բառարանային օրինակներում և իմ գործածած զորությունակիր-ում։

Շուրիշկանի Ավետարանի առիթով

Զորությունակիր բազմաթիվ նյութական առարկաներ ունենալը ծանր բեռ է որևէ քրիստոնյայի համար, որի հայրենիքը երկնքում է։ Ուրեմն պետք է դրանց պահպանման և չպղծվելու համար պատասխանատվություն կրես։ Դրանք անվերջ հավաքես երկրային ամբարներումդ ու պինդ-պինդ պահես բանալու տակ։ Տեղաշարժվելիս էլ մտածես՝ ուր դնես, ինչպես պահես, որ չկորցնես։ Բա կարելի՞ է Քրիստոսի ազատ ոգին այսքան շղթայել երկրի վրա և կարելի՞ է այսքան նյութ կուտակել մի ժամանակավոր կացարանում։

Երբեք չեմ հասկացել նյութից այսպես կառչող հավատը։ Նաև այսպիսի հավատն է պատճառը, որ շատերը բողոքական ուղղությունների են հարում։

Ինչ պաշտամունքի որ կաթոլիկների համար արժանանում են արձանները, հունադավանների, հատկապես ռուսների համար՝ սրբապատկերները, նույնին արժանանում են հայերի մեջ զանազան Ավետարանները։ Բոլորն էլ՝ զորությունակիր ու հրաշագործ (ինչպես  համոզված են դրանք պաշտամունքի առարկայի վերածած մարդիկ), ուստի պաշտելի։

Լավ է գոնե, որ հայերիս մեջ սրբերը չեն զանազանվում ըստ պաշտոնների (սակավ բացառությամբ), ինչպես հեթանոսական աստվածները, որոնց տարբեր պաշտոններ էին հատկացվում և որոնք արարիչ աստված չէին, այլ տարբեր գործառույթների համար նախատեսված աստվածներ, կարելի է ասել՝ ոչ իսկական աստվածներ, եթե քրիստոնեական միտքը «աստված» ասելով հասկանում է արարչին։ Ճիշտ այդպիսին են հատկապես կաթոլիկների ու հունադավան քրիստոնյաների համար սրբերը։ Վերջիններս աստված չեն անշուշտ, քանի որ կա միայն մեկ Արարիչ Աստված, սակայն ստանում են նույն այն պատիվն ու երկրպագությունը, որ նախատեսված էին հեթանոսական աստվածների համար։ Սրբերից մեկը կորած իրերն է գտնում, դրա համար են նրան հաճախ դիմում, մյուսը՝ կոկորդային հիվանդություններ բուժում, երրորդին դիմում են արտերը պտղաբեր դարձնելու համար, չորրորդին՝ հղիության ու ծննդագործության, հինգերորդին՝ երեխաներ բուժելու, և այլն, և այլն։ Ինչո՞վ են տարբերվում հեթանոսական ոչ արարիչ աստվածներից։ Այս սրբերի համար արձան կամ սրբապատկեր է ստեղծվում, մարդիկ բառիս ուղիղ իմաստով նաև երկրպագում են նրանց կամ էլ պարզապես համբուրում արձաններն ու սրբապատկերները, սրբերի պատվին կառուցված տաճարներում մանր-մունր նվերներ թողնում իրենց սրբերի համար և աղոթքներով դիմում նրանց (այս ամենը նաև հայ հավատացյալներն են անում)։ Անգամ իրենց զավակներին են խոստանում նվիրել ու նվիրում սուրբերին, հատկապես երբ աղոթքով նրանց դիմում են զավակ ունենալու համար, և աղոթքը լսվում է։ Իսկ, ինչպես արդեն նշեցի, կաթոլիկության և հունադավանության մեջ նաև կոնկրետ մի սրբի հատկացված պաշտոնից բխող խնդրանքներ են մատուցում։ Վերևում հայերիս համար ավելացրի «սակավ բացառությամբ»-ը, որովհետև այս պահին միայն սբ Սարգսին եմ հիշում, որին հատուկ դեր է հատկացվել իբրև սիրահարներին օգնության հասնող, իսկ այժմ էլ երիտասարդների պաշտպան սրբի։

Հեթանոսություն է սա․ անուններն են փոխվել, բայց հասարակ հավատացյալ ժողովրդի ընկալումներում բան չի փոխվել։ Հավատացյալ ժողովուրդը սովորաբար դավանաբանություն չգիտի, անցյալում է՛լ առավել չի իմացել։ Նա հավատացել ու հավատում է, ինչպես նրա սիրտը  հուշում է։ Իսկ սիրտը, ինչպես տեսնում եք, հուշում է բազմաստվածություն, որն ունի իր գերագույն արարիչ Աստվածը և ապա՝ մանր-մունր զանազան աստվածներ՝ մարդկանց զանազան կարիքների հոգացման համար։

Ի՞նչ տարբերություն, թե գերագույն Աստծո և ենթակա աստվածների անուններն ինչ են, եթե ժողովրդի ընկալման մեջ կա մի պանթեոն՝ գերագույն Արարիչ Աստծով և նրան ենթակա, բայց դարձյալ զորավոր ու հրաշագործ, մարդկանց աղոթքները լսող ու օգնության հասնող աստվածներով։

Սա լա՞վ է, վա՞տ է մարդկության համար՝ չգիտեմ։ Մարդկանց չես կարող պարտադրել չհավատալ այնպես, ինչպես նրանք ուզում են։ Բայց միևնույն ժամանակ մարդկանց չես կարող պարտադրել հավատալ այսպիսի քրիստոնեության, եթե նրանք դա չեն ուզում, չեն ընկալում և սրանում միջնադարյան տգիտություն ու խավար տեսնում։

Հետևաբար, հայերիս մեջ էլ միշտ կլինեն զանազան քրիստոնեական հարանվանությունների հետևորդներ։ Հայ առաքելական եկեղեցու դերը ազգապահպանման գործում գիտակցող մարդիկ էլ, որ իրենց Հայ առաքելական եկեղեցու մի մասն են համարում, կարող են ընդհանրապես աթեիստ լինել, չմարտնչող աթեիստներ։ Ուրեմն՝ Հայ առաքելական եկեղեցու պաշտպանների մեջ կան ոչ միայն գիտելիք ունեցող հավատացյալներ, որ գիտեն, թե ինչին են հավատում, այլև բազմաթիվ հեթանոս հավատացյալներ և ընդհանրապես չհավատացողներ կամ, ենթադրենք, կասկածողներ՝ ագնոստիկներ, ովքեր նույնպես, հարգանքի զգացումից դրդված, կարող են մտնել եկեղեցի ու նույնիսկ մասնակցել Հայ առաքելական եկեղեցու ծեսերին։

Եվ կլինեն մարդիկ, որ, Հայ առաքելական եկեղեցին իրենց մայր եկեղեցին համարելով հանդերձ և ջանալով նրան հավատարիմ լինել, այնուամենայնիվ, չեն կարողանա ընդունել նրա որոշ թե՛ դավանական դրույթներ, թե՛ ավանդույթներ  ու սովորույթներ՝ դրանք խորթ համարելով իրենց պատկերացրած, զգացած, սիրած քրիստոնեությանը։ Եվ չես կարող մարդկանց պարտադրել հավատալ քեզ պես, չես կարող քո բացատրություններով ու փիլիսոփայություններով ծռել նրանց սիրտը և դրդել, որ, օրինակ, գնան Շուրիշկանի կամ Կարմիր կամ չգիտեմ ուրիշ էլ ինչ Ավետարան երկրպագելու, սրբի մասունք համբուրելու, սրանցից հուզվելու և հավատով զորանալու։ Նրանք դրանից չեն զորանա հավատով։ Ավետարանը Ավետարան է, նրանում կարևորը խոսքերն են այս հավատացյալների համար, ոչ թե նյութական գրքի անցած ճանապարհը, որի ընթացքում հավատացյալ ժողովուրդը մի գրքի՝ իբրև մի աստվածիկի՝ դիմել է օգնության և բժշկվել կամ մի ուրիշ հրաշքի ականատես եղել՝ դա վերագրելով նյութական գրքի զորությանը, որի պատճառով էլ այդ գիրքը վերածվել է երկրպագության ու հարգանքի հատուկ առարկայի։

Այսպիսի հեթանոսատիպ հավատը վանող է շատերի համար։ Ուստի մինչ մեր եկեղեցու հոգևորականների դասը այսպիսի միջոցներով հրապուրում է ժողովրդի հիմնականում տգետ շերտերին, նույնով վանում է ուրիշների։




3/16/24

Ի՞նքը, ի՞ր, իրե՞ն, իրենի՞ց ևն, թե նա, նրա, նրան, նրանից ևն

 * Այս հոդվածը կա մեր «Լեզվաոճական ուղեցույցում»։



✗ Վարդանը և իր հետևորդները հեռացան երկրից։ →

✔ Վարդանը և նրա հետևորդները հեռացան երկրից։* [«Վարդանը» և նրա «հետևորդները» նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի ենթականեր, և ստացական դերանունը («նրա»-ն) գործածվում է դրանցից առաջինի փոխարեն։]

✗ Մոտեցեք դռան մոտ կանգնած երիտասարդին և Ձեր հարցն ուղղեք իրեն։ →

✔ Մոտեցեք դռան մոտ կանգնած երիտասարդին և Ձեր հարցն ուղղեք նրան։

✗ Տնօրենն այժմ զբաղված է, և իրեն չի կարելի անհանգստացնել։ Բացի դրանից, ինքը Ձեզ օգնել չի կարող։ →

✔ Տնօրենն այժմ զբաղված է, և նրան չի կարելի անհանգստացնել։ Բացի դրանից, նա Ձեզ օգնել չի կարող։

* Ավելի լավ հասկանալու համար, թե ինչո՛ւ այս նախադասության մեջ իր-ը սխալ է, իսկ նրա-ն՝ ճիշտ, համեմատեք ներքոբերյալ երկու նախադասությունները։

Հեղինակը լռում է Վարդանի և նրա հետևորդների ուղևորության մասին։ [Հետևորդները Վարդանինն են։ «Վարդանի»-ն և «հետևորդների»-ն նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի հատկացուցիչներ, և ստացական դերանունը գործածվում է դրանցից առաջինի փոխարեն։]

Հեղինակը լռում է Վարդանի և իր հետևորդների ուղևորության մասին։ [Հետևորդները հեղինակինն են։ «Վարդանի»-ն և «հետևորդների»-ն նախադասության համասեռ անդամներ են՝ բազմակի հատկացուցիչներ, սակայն ստացական դերանունը չի գործածվում դրանցից առաջինի փոխարեն, այլ նախադասության ենթակա հանդես եկող բառի փոխարեն։]

ԲԱՅՑ՝

✔ Վարդանն իր հետևորդների հետ հեռացավ երկրից։ [Ենթական միայն «Վարդանն» է, որ իր և ոչ թե մի ուրիշի հետևորդների հետ կատարել է գործողություն։]

Այլ օրինակներ

Ն. Ադոնց, «Մաշտոց և նրա աշակերտները ըստ օտար աղբյուրների»

«Այդ երկու փոքրիկ տապանների մեջ հանգչում են երկու հոյակապ անձինք` Մովսես Խորենացին և նրա ընկեր Մամբրե Վերծանողը»։ (Րաֆֆի, «Կայծեր»)

«Խնդրի վերաբերյալ տեսություններից մեկը ներկայացնում են Հ. Աճառյանը և նրա հետևորդները»։ (Գ. Մկրտչյան, «Բարբառագիտության հիմունքներ»)

Վ. Եղիազարյան, «Գագիկ Բ Բագրատունին և նրա «Հավատոյ գիր»-ը»

Նա դերանվան և դրա հոլովաձևերի փոխարեն ինքը դերանվան և սրա հոլովաձևերի գործածությունը հայերենում շատ տարածված է և խոսակցական լեզվում ու բարբառներում շատ ավելի բնական, քան նա-ինն ու սրա հոլովաձևերինը։ Սակայն նա և ինքը դերանունների իմաստային տարբերությունից բխում է, որ վերոբերյալ և նմանատիպ օրինակներում ինքը դերանունն ու դրա հոլովաձևերը գոնե գրական արևելահայերենում տեղին չեն։

Վերոգրյալն անշուշտ հավասարապես վերաբերում է այս դերանունների հոգնակի ձևերին նույնպես (նրանք-իրենք, նրանց-իրենց ևն)։


3/15/24

Օգոստինոս Երանելի՞

 Արդեն մի քանի տասնամյակ է, որ հայաստանցիները Արևմտյան եկեղեցու հայտնի եկեղեցական գործիչներ և սրբեր Օգոստինոսին և Հերոնիմոսին կոչում են Երանելի՝ այս բառը գործածելով իբրև մականուն։ «Օգոստինոս Երանելի»-ի մեջ «երանելի»-ն այլ բան չէ, քան մականուն, ինչպես Ներսես և Սարգիս Շնորհալիների «Շնորհալի»-ն։ Սակայն ո՛չ Օգոստինոսը, ո՛չ Հերոնիմոսը չունեն այդպիսի մականուն։ Կաթոլիկ եկեղեցու այս մեծ սրբերին կաթոլիկներն այդպես չեն կոչում։ Օգոստինոսը Հիպպոն քաղաքի եպիսկոպոսն էր, ուստի նա կոչվում է Օգոստինոս Հիպպոնացի (լատիներեն ամբողջական անունը՝ Aurelius Augustinus Hipponensis), թեև ավելի հայտնի է հենց միայն Օգոստինոս կամ սուրբ Օգոստինոս անունով, որովհետև բազմաթիվ մեծանուն Օգոստինոսներ չկան, որ այս մեկը մի ուրիշի հետ շփոթվի։ Հույն եկեղեցում էլ են նրան կոչում Օգոստինոս Հիպպոնացի՝ Αυγουστίνος Ιππώνος։ 

 Հայերենում ի հայտ եկած այս նորահնար «Երանելի» անունն առաջ է եկել Օգոստինոսի և Հերոնիմոսի անունները ռուսերենից թարգմանելու և ռուսերեն блаженный բառի գործածության հանգամանքներին անծանոթ լինելու պատճառով։ Նախ՝ անհասկանալի է, թե ինչու են կաթոլիկ աշխարհի սրբերի անունները թարգմանվել ռուսերենից և ոչ թե լատիներենից։ Երկրորդ՝ Ռուս եկեղեցին այս և մի շարք այլ սրբերի անունների հետ «սուրբ» մակդիրի փոխարեն գործածում է «երանելի» մակդիրը (блаженный Августин, блаженный Иероним Стридонский,  блаженный Феодорит Кирский և այլն), որովհետև այդ եկեղեցում սրբերը որոշակի սկզբունքով դասակարգված են, և այն արևմտյան սրբերին, որ ապրել են մինչև Արևելյան և Արևմտյան եկեղեցիների միջև մեծ բաժանումը (1054 թ.), սովորաբար կոչում են ոչ թե святой, այլ блаженный։ Այս մակդիրն են գործածում նաև այսպես կոչված Աստծո խենթերի (юродивый) անունների հետ։ Ուրեմն՝ այս «երանելի»-ն վերոնշյալ անձանց մականունը չէ, հատուկ անունը չէ, այլ նրանց սրբությունը ցույց տվող ընդհանրական մակդիր, ինչպես «սուրբ»-ը, և այսպիսի գործածությունը բնորոշ է Ռուս եկեղեցուն, բայց ո՛չ՝ Հայ կամ Կաթոլիկ։ Հայ եկեղեցում ցանկացած սուրբի էլ կարող ես նաև «երանելի» կոչել, բայց դա չի դառնում նրա մականունը։ Մինչդեռ երբ հայերս Օգոստինոսին ու Հերոնիմոսին կոչում ենք Օգոստինոս Երանելի, Հերոնիմոս Երանելի, այս «Երանելի»-ն այլ բան չէ, քան միայն նրանց հատուկ մականուն։

 Հետևաբար, պետք է գործածել Օգոստինոս կամ Օգոստինոս Հիպպոնացի, Հերոնիմոս կամ Հերոնիմոս Ստրիդոնացի անվանաձևերը առանց դրանց հաջորդող «Երանելի»-ի։



3/12/24

Ինչպես կարդալ գրաբարյան տեքստերը

Սովորաբար գրաբարյան տեքստերի ընթերցման համար սովորեցնում են միայն դասական (կամ ավանդական) ուղղագրության կանոնները։ Եթե ի սկզբանե այդ կանոններով չես սովորել հայերենի ուղղագրությունը, օրինակ՝ եթե հայաստանցի ես, դասական ուղղագրության կանոնները դպրոցում չես անցել, ապա սովորում ես այդ կանոնները, որպեսզի կարողանաս գրաբարյան տեքստերը ճիշտ ընթերցել։

Քանի որ մենք ունենք արդի գրական լեզվի երկու ճյուղ՝ արևելահայերեն և արևմտահայերեն, որոնք ունեն տարբեր հնչյունական համակարգեր, և արևելահայերն ու արևմտահայերը բառերի մի մասն արտասանում են տարբեր ձևով, ապա գրաբարյան տեքստեր կարդալիս նույնպես արևելահայերը դրանք կարդում են արևելահայերենի արտասանության համաձայն, արևմտահայերը՝ արևմտահայերենի։ Օտարազգի հայագետները գրաբարյան տեքստեր կարդալիս նույնպես հետևում են կա՛մ արևմտահայերենի, կա՛մ արևելահայերենի արտասանությանը (նայած ումից են սովորել գրաբարը)։

1/22/24

«Ի»-ով վերջացող հատուկ անունների սեռական հոլովը

 Եթե վստահ չենք՝ -ով վերջացող հայկական անվան հոլովաձևն ինչ պիտի լինի, բացում ենք հայերենի ուղղագրական ամենավերջին բառարաններից մեկը և այնտեղ գտնում անհրաժեշտ բառի նաև հոլովական վերջավորությունը (բառի կողքին նշվում է, եթե այն կանոնական չէ կամ կարող է հասկանալի չլինել)։ Կարող եք անհրաժեշտ բառերը որոնել Փ. Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, որն առցանց հասանելի է «Նայիրի» կայքում։

Իսկ եթե անհրաժեշտ բառը բառարանագիրը չի ներառել բառարանում, ապա հիշում ենք հետևյալը։

  1. Հայերենում սովորաբար ի-ով վերջացող բառերը պատկանում են ու հոլովման։ Հատուկ անունների դեպքում, եթե դրանք հայկական են, այս կանոնը նույնպես գործում է (եթե կան բացառություններ, բառարաններում սովորաբար նշվում է)։ Այսինքն՝ եթե անգամ չկա բառարանում, ենթադրենք, Վեդի բառը, ապա ապահովությամբ կարելի է գործածել դրա Վեդու սեռականը (որովհետև դա կանոնական ձև է)։ Եթե չկա Կումայրի-ն, ապա սեռականը՝ Կումայրու։ -ով վերջացող հայկական անունները (դարձյալ եթե բացառություններ չեն, որոնք սովորաբար կարելի է գտնել բառարանում) հանգիստ կարելի է նաև ի հոլովմամբ հոլովել, այսինքն՝ եթե գրենք Վեդիի կամ Կումայրիի, դարձյալ սխալված չենք լինի։

Րաֆֆի-ն, եթե հայտնի գրողի անունն է, սեռականում ունի -ու վերջավորությունը՝ Րաֆֆու, իսկ եթե ժամանակակից անձի անուն է, ապա՝ Րաֆֆիի։

  1. Ինչ վերաբերում է օտար անուններին, ապա դրանք հոլովվում են ի հոլովմամբ (Հարրիի, Մերիի, Աբադիի և այլն)՝ բացի սլավոնական -սկի, վրացական -շվիլի ածանցներով վերջացողներից, նաև Գորկի ռուսական ազգանունից (Գորկու)*։

* Օտար ազգանունների վերաբերյալ ավելի մանրամասն տես այս հոդվածը։



1/6/24

Սուրբ Գի՞րք/Ծնո՞ւնդ, թե Սուրբ գիրք/ծնունդ

 

«Լեզվաոճական ուղեցույցում» լրացրի այս թեմայով հոդվածը։ Պատճենում եմ այստեղ, մինչև կտեղադրեմ ամբողջական գրքի հերթական տարբերակը։

✗ Շնորհավոր Սուրբ ծնունդ

✔ Շնորհավոր Սուրբ Ծնունդ

✗ Առաջին հերթին նրանք թարգմանեցին Սուրբ գիրքը։ →

✔ Առաջին հերթին նրանք թարգմանեցին Սուրբ Գիրքը։

Թե՛ Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, թե՛ Գյուրջինյանի «Մեծատա՞ռ, թե՞ փոքրատառ» տեղեկատուում Սուրբ Գիրք-ի համար տրված է ընդունելի երկու ուղղագրական տարբերակ, որոնցից առաջինը երկուսում էլ մեծատառովն է (Սուրբ Գիրք), երկրորդը՝ փոքրատառովը (Սուրբ գիրք)։ Սակայն երկրորդ տարբերակը չի կարող ճիշտ լինել այն պատճառով, որ այս գրքի բուն անունը Գիրք-ն է, Սուրբ-ն ընդամենը հավելյալ մակդիր է։ Աստվածաշնչի մյուս անունը՝ Գիրք-ը, որ հունարեն «բիբլիա»-ի թարգմանությունն է, գրաբարում սովորաբար հենց առանց «սուրբ» մակդրի է հանդես գալիս։ Իսկ աշխարհաբարում սովորաբար «Սուրբ»-ով ենք գործածում՝ սովորական գրքից տարբերելու համար։ Մինչդեռ երբ գրում ենք Սուրբ գիրք՝ միայն առաջին բառը մեծատառով, խոսում ենք մի գրքի մասին, որի անունը «Սուրբ» է, ինչպես եթե գրեինք Աստվածաշունչ գիրք / Աստվածաշունչ մատյան, որտեղ գրքի անունը միայն Աստվածաշունչ-ն է, իսկ գիրք-ը հասարակ գոյական է։ Այդպես նաև Սուրբ գիրք-ի մեջ է գիրք-ը հասարակ գոյական և ոչ թե անվան մաս։ Այսինքն՝ այս վերջին դեպքում գիրք-ը անվան մաս լինելուց դադարում է և վերածվում հասարակ գոյականի։

Բացի դրանից, այն լեզուներում, որոնցում բաղադրյալ հատուկ անունները գրվում են այն նույն սկզբունքներով, որոնցով գրվում են արևելահայերենում (այսինքն՝ եթե պայմանական անվան հետ գործ չունենք, միայն առաջին բառը՝ մեծատառով), Սուրբ Գիրք-ն էլ, Սուրբ Ծնունդ-ն էլ գրվում են մեծատառով սկսվող երկրորդ բաղադրիչով։ Այդպես են գրում թե՛ ռուսերենում (որի համապատասխան կանոնների վրա են գերազանցապես ձևվել արևելահայերենի՝ մեծատառի գործածության կանոնները), թե՛ ֆրանսերենում (որի ազդեցությունն էլ այս հարցում իր հերթին կրում է ռուսերենը)։ Պատճառը շատ հավատացյալ լինելը չէ․ պատճառը գիտելիքն է և հասարակ տրամաբանությունը։ Եթե այս բաղադրյալ անվան մեջ բուն անունը Գիրքն է (Писание, Écritures), որը կարող է նաև առանց «Սուրբ» մակդրի գործածվել (առանց священное/saintes-ի), այն չի կարող գրվել փոքրատառով։ Ոչ միայն նշված, այլև այլ լեզուներում է սովորական, ինչպես գրաբարում, Աստվածաշնչի այս մյուս անունը նաև առանց «Սուրբ» մակդրի գործածել (օրինակ՝ անգլ. Scripture(s)՝ առանց Holy-ի)։

Թեև «Բաղադրյալ հատուկ անուններում մեծատառերի գործածության մասին» կանոնախմբի («Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու», Երևան, 2006, էջ 286-294) 2Ը-գ) կետում որպես ճիշտ տարբերակ տրված է Սուրբ ծնունդ կամ Սուրբ ծննդի տոն գրելաձևը (նույնը կրկնվում է նաև Մեյթիխանյանի ուղղագրական բառարանում, բայց, բարեբախտաբար, ո՛չ՝ Գյուրջինյանի), սակայն այն վստահաբար սխալ է և հակասում է այդ նույն կանոնում բերված մնացած օրինակներին։ Որովհետև, ինչպես արդեն ասացինք Սուրբ Գիրք-ի վերաբերյալ, այստեղ նույնպես տոնի հիմնական անունը Ծնունդ-ն է կամ Ծննդյան տոն-ը, ոչ թե Սուրբ-ը։ Սուրբ-ը կարող էր և չլինել. հմմտ. Հարության տոն / Սբ Հարության տոն, Զատկի տոն / Սբ Զատկի տոն, Համբարձման տոն / Սբ Համբարձման տոն և այլն։ Ուրիշ բան, եթե գրեինք Քրիստոսի ծննդյան տոն։ Իսկ տոնի ավելի ընդարձակ ու ճիշտ անունն է Սբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն (Հայ առաքելական եկեղեցու պարագայում)։

Բացի դրանից, նույն կանոնախմբի հաջորդ կետում (3) նշված է, որ թույլատրվում է մեծատառի ազատ գործածություն մի շարք դեպքերում, որոնցից մեկը Հայոց եկեղեցու պաշտոնական լեզուն է։ Իսկ Հայոց եկեղեցու պաշտոնական լեզվում Սբ ԾնունդԾնունդ-ը երբեք փոքրատառով չի գրվում։ Ուստի մենք իրավունք ունենք Հայոց եկեղեցու տոների անվանումները գրելու այնպես, ինչպես ընդունված է եկեղեցու պաշտոնական լեզվում։ Սակայն, ինչպես վերևում արդեն գրեցինք, այս Ծնունդ-ը մեծատառով գրելու պատճառը ոչ թե կրոնական է, այլ այն, որ դա է տոնի հիմնական անունը, իսկ Սուրբ-ը՝ ընդամենը հավելված։

Բերենք հայ գրականությունից մի քանի օրինակ, որտեղ երևում է, որ տոնի բուն անունը Ծնունդ-ն է։

Առհասարակ Ջավադ-խանը բավական սեր է ունեցել դեպի հայերը, նա հաճախում էր հայոց եկեղեցին և Ծննդյան տոնին փող էր ընծայում, որ խաչը իր անունով ջրից հանեն: (Րաֆֆի, «Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում»)

Նշխարք շինելիս` մեկ կամ երկու ֆունտ ալյուր տուն տանել, պատրաստած նշխարքը գողանալ ուտել և կամ մեկ բանի հետ փոխել, Զատկի տոնին քահանայի հետ խաչ ու Ավետարանով տնե տուն ման գալ, ներկած ձվեր կամ եղոտ բլիթներ հավաքել, Ծննդյան տոնին «Այսօր տոն է»-ի ման գալ, փող ու չոր միրգ հավաքել... (Ռափայել Պատկանյան, «Մոնթեն մինչև վեր»)

Հիշո՞ւմ եք, տիկին Աշինգեր, ձմեռը Ծննդյան տոնին մի անգամ եկա և պարոնի համար կարկանդակ բերի: (Ակսել Բակունց, «Խաչատուր Աբովյան»)

Ծննդյան տոնն է, և նա շտապում է ավետիք տանել իր բոլոր ծխականներին: (Ստեփան Զորյան, «Ցանկապատ»)

Նոր տարվա շնորհավորական փոխայցելությունները դեռ չէին դադարել, երբ վրա հասավ Ծննդյան տոնը: (Մկրտիչ Խերանյան, «Ձայն տուր, ով ծովակ»)

Միայն թե շուտ վերջանա այս տարօրինակ ժողովուրդը, միայն թե եկող Ծննդյան տոնին ավարտվի պատերազմը: (Խաժակ Գյուլնազարյան, «Ինչ-որ տեղ վերջանում էր հորիզոնը»)

Ծննդյան տոնին խառնված է և նոր տարվա գալուստը, ամենուր տոնածառներ են, կարմրակապ ու ճերմակամորուս ձմեռ պապիներ, եկեղեցու շուրջը բացված բարեկենդանի տոնավաճառ.... (Սիլվա Կապուտիկյան, «Գույներ նույն խճանկարից»)

Ծննդյան տոնին հավաքվածներից չկային միայն Սեմն ու Սյուզին, մի շաբաթ առաջ նրանք արդեն վերադարձել էին Հարավային Ամերիկա: (Վարդգես Պետրոսյան, «Կրակե շապիկ»)

1/5/24

Այբուբենի աղոթքի մասին

Հավանաբար շատերը գիտեն «Այբուբենի աղոթքի» մասին («Արարիչ Բովանդակ Գոյութեանց Դատաւոր Երկնից....»)։ Շատերը գիտեն այս աղոթքը, բայց, որքան հասկանում եմ, մարդկանց մեծ մասը չգիտի, թե ով է դրա հեղինակը։ Երբեմն տեսնում եմ, որ այն վերագրում են Մեսրոպ Մաշտոցին, մի տեղ էլ գրված է, թե Ղազար Ջահկեցին է «18-րդ դարում Աստծուց ստացել»։

Այս աղոթքի հեղինակը լեզվաբան Պողոս Պողոսյանն է, որն ուսումնասիրում էր միջնադարյան «յոթնագրյանք» կոչվող ժողովածուները։ Նա այս աղոթքը ՀՈՐԻՆԵԼ և տպագրել է յոթնագրյանքին նվիրված իր մի հոդվածում (««Յոթնագրյանքի» գաղտնիքները», «Գարուն», 1987/2, էջ 92), ապա նույն թեմայով մենագրությունում (1600-ամյա գաղտնիքներ, Երևան, 1991, էջ 100-101)։

Նա վերցրել է միջնադարյան վերոնշյալ ժողովածուներում եղած բառացուցակներից որոշ բառեր (ընդ որում գործածել է տարբեր ժողովածուների ցուցակների բառերը, ոչ թե միայն մեկ ցուցակի), դրանք անհրաժեշտաբար քերականական ձևափոխության ենթարկել, երբեմն նոր բառ ստեղծել ձեռագրում եղած բառի արմատից, հարմար բառեր չգտնելու դեպքում էլ ինքը մի բան հորինել և ստացել այն աղոթքը, որ հայտնի է «Այբուբենի աղոթք» անվամբ։ 

Այս աղոթքում եթե որոշ բառեր փոխվեին, աղոթքը շատ ավելի հաջող կլիներ, իհարկե։ Օրինակ՝ «Դատաւոր Երկնից»-ի «Երկնից»-ն իմաստային առումով հաջող չէ, կարող էր նույնարմատ «Երկնաւոր»-ը լինել, և շատ ավելի լավ բան կունենայինք արդյունքում։ Պողոսյանի գրած «Չարեաց Պատաղիչ»-ը ոչ ոք չի հասկանում, ուստի մարդիկ իրենք են այն սրբագրել ավելի հասկանալի, բայց անհեթեթ «Չարեաց Պաղատիչ»-ով, սակայն անհեթեթ բան են ստացել, որովհետև Քրիստոսը չարիքներին («չարեաց» նշանակում է «չարիքների», ոչ թե «չարերի») չի կարող «պաղատել»։ Այնպես որ, այս աղոթքի սիրահարներ, իմացե՛ք, որ այս աղոթքի հեղինակը գրել է «ՊաՏաՂիչ», որն ունի «խափանիչ» իմաստը և անշուշտ ավելի հարմար է «չարեաց»-ի կողքին լինելու (այս դեպքում բառակապակցությունը կնշանակի «չարիքների խափանիչ»)։

Ինչևէ։ Այս աղոթքը հետաքրքիր բան է։ Եթե մարդիկ այն սիրում են, դրանով աղոթում, ոչ մի խնդիր չեմ տեսնում։ Միայն թե պետք չէ այն վերագրել Մեսրոպ Մաշտոցին կամ մեկ ուրիշ հանրահայտ եկեղեցական գործչի։ Հիշե՛ք․ այս աղոթքի հեղինակը լեզվաբան Պողոս Պողոսյանն է։ Նաև կատարեք վերոնշյալ սրբագրություն-վերականգնումը, եթե Աստծուն անհեթեթ բաներ չեք ուզում ասել։

Ներքևում նկարներով ներկայացնում եմ Պողոս Պողոսյանի վերոհիշյալ հոդվածից ու գրքից այն հատվածները, որտեղ տպագրվել է «Այբուբենի աղոթքը»։ Ինչ վերաբերում է հոդվածին ու գրքին, է՜, եկեք դրանց մասին շատ չխոսեմ, անլուրջ բաներ են (ներքևում՝ նկարներից հետո, մի քանի ավել բան գրել եմ այս մասին)։ Թող ների ինձ երջանկահիշատակ պրն Պողոսյանը։



«Գարունում» տպված հոդվածի համապատասխան մասը*





Մենագրության համապատասխան էջերը


* Նկարի տեքստում եթե կարդացիք այն մասին, որ Կորյունի գրքում իբր 49 անգամ են գործածված նշված աստվածային անունները, ապա իմացե՛ք, որ դա ճիշտ չէ։ Ինքներդ կարող եք հաշվել Կորյունի գրքի առցանց համաբարբառի օգնությամբ։ Գտեք Պողոսյանի նշած բառերը և տեսեք, թե քանի անգամ են գործածված։ Պողոսյանի հիշված աշխատանքներին բնորոշ են այդպիսի «զարմացնող» ապատեղեկատվությունը, «զարմանալի» եզրահանգումներն ու անաղբյուր տեղեկույթը, որի աղբյուրը քանի որ հեղինակը զլացել է նշել, դու ինքդ ես ուզում փնտրել-գտնել, և ապարդյուն։