Հարցական շեշտադրմամբ օժանդակ բայի «խնդիրը»

Հոդվածը թարմացվել է 2023 թ. հնս. 27-ին։

Լեզվի կոմիտեի վերջին հորդորակներից մեկում («Հորդորակ հարցական նշանի և հնչերանգի մասին») դարձյալ հիշեցնում են մի «կանոնի» մասին*, որը թելադրում է օժանդակ բայի վրա հարցական նշան չդնել («Հայերենում օժանդակ բայի վրա հարցական նշան չենք դնում»)։ Բայց բոլոր արևելահայերս էլ շատ լավ գիտենք, որ մեր բնական խոսքում մենք հարցական շեշտադրմամբ արտասանում ենք նաև օժանդակ բայը, և հաճախ սա իմաստային կարևոր նշանակություն ունի. օրինակ՝ «Դու բերե՞լ ես հացը» և «(Ասում ես՝) հացը բերել ե՞ս» տարբերակները նույնիմաստ չեն։ Առաջինում ուզում ենք իմանալ՝ մեկը հացը բերել է, թե ոչ, իսկ երկրորդում զարմանք ենք արտահայտում հացը բերելու գործողության վերաբերյալ։ 

* Ամենաթարմ դասագրքերից մեկում՝ 2022 թ. «Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ» բուհական դասագրքում (հեղինակներ՝ Յուրի Ավետիսյան և այլք), պարույկի մասին կանոններում (էջ 303) ոչ մի հիշատակություն չկա օժանդակ բայի վրա պարույկ չդնելու մասին։ Իսկ դա նշանակում է, որ կանոնը թույլ է տալիս պարույկ դնել նաև՛ օժանդակ բայի վրա։ Տեսեք կից նկարը։

Այս «կանոնի» խնդրի վերաբերյալ առցանց քննարկումներից հասկացել եմ, որ շատերը կարծում են, թե օժանդակ բայի վրա հարցական նշան դնելը (կամ, որ նույնն է, օժանդակ բայը հարցական հնչերանգով արտասանելը) նոր ժամանակների երևույթ է, և եթե այժմ այսպես ենք արտասանում, ուրեմն այսպես էլ պետք է կետադրենք։

Այո՛, լուրջ չէ այս ինքնանպատակ «կանոնը», և պե՛տք է պարույկը դնենք այնտեղ, որտեղ հարցական շեշտադրում կա՝ շեշտվածն օժանդակ բայ կլինի, թե մի ուրիշ խոսքի մաս (այս ճկունությունն ի վերջո հայոց լեզվի հարստության նշան է)։ Բայց ո՛չ թե որովհետև մեր լեզուն այս կողմից արտասանական փոփոխություն է կրել և հիմա բնական է մեզ համար այսպիսի արտասանությունը, այլ որովհետև այդպիսի՛ն է արևելահայերենի բնական արտասանությունն առնվազն Խաչատուր Աբովյանի ժամանակներից։ Ոչ մի զարգացում էլ այս առումով տեղի չի ունեցել, ինչպես կարծում են ոմանք։ Ինչ ունեցել ենք, այն էլ ունենք, այսինքն՝ կարող ենք հարցական շեշտադրմամբ արտասանել թե՛ օժանդակ բայը, թե՛ դրա հետ գործածված բառերը։ Իսկ մեռած «կանոնը» պարզապես հնարվել է՝ անտեսելով թե՛ շուրջ երկուհարյուրամյա արևելահայ գրականությունից մեզ ավանդվածը, թե՛ արևելահայերենի՝ վստահաբար շատ ավելի հնուց եկած բնական արտասանությունը։ Զարմանալի է, որ որոշ մարդիկ արևելահայ դասականների գործերը կարդացել են ու չեն նկատել սա։

Բարեբախտաբար, ԱՐԵՎԱԿ-ը նման դեպքերում օգնության է միշտ հասնում։ Ես միայն երեք օժանդակ բայ եմ ընտրել որոնման համար (մնացածը դո՛ւք որոնեք, եթե ցանկանում եք) և ներքևում պատճենում եմ տվյալների միայն մի մասը։ Այսքանն էլ է բավական։

Հավաքագրե՞լ, թե հավաքել

«Հավաքագրել»-ը վերջին ժամանակներում խիստ տարածվել է մարդկանցից ցանկացած բան հավաքելու իմաստով (գումար, տվյալներ, զանազան իրեր, աղբ և այլն)։ Սակայն «հավաքագրել» բայը, ըստ հայերենի բառարանների, նշանակում է ինչ-որ նպատակի համար հավաքել ՄԱՐԴԿԱ՛ՆՑ (անգլ. recruit), ոչ թե անշունչ առարկաներ։ Գումարն ու այլ առարկաներ պարզապես «հավաքում» են (collect)։ Նույնիսկ եթե մտածենք, որ «հավաքագրել»-ը նոր իմաստ է ձեռք բերել շնորհիվ իր երկրորդ արմատի, որը հուշում է, որ դա սովորական հավաքումը չէ, այլ տվյալների գրանցումով հավաքումը, իսկ գրանցելով հավաքում են նաև գումար և այլ առարկաներ, ապա պետք է նկատել, որ այս բառն այժմ օգտագործում են անգամ այն դեպքում, երբ ոչ մի բան էլ չեն գրանցում, պարզապես հավաքում են մարդկանցից։ Այս պարագայում այս բառը դառնում է միանգամայն ավելորդ և նույնիսկ կարող է շփոթեցուցիչ լինել (եթե ինչ-որ մեկը մտածում է, որ հավաքագրելը գրանցումով հավաքելն է)։ Հետևաբար, կարճ բառը թողած՝ ինչո՞ւ նախապատվությունը տալ երկարին. ինչո՞վ իրեն չի արդարացնում «հավաքել»-ը։ Այնպես որ գումարը, տվյալները, իրերը, աղբը պարզապես ՀԱՎԱՔԵ՛Ք (անկախ նրանից՝ ձեր հավաքածի տվյալները մի տեղ գրանցում եք, թե ոչ)։


Նկարներում ներկայացված բառահոդվածները «Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարանից» և Էդ. Աղայանի բացատրական բառարանից են։