Գրավոր խոսքի առավելությունը

Ներկա դարում, երբ ամեն մարդ մի կոճակի սեղմումով կարող է բանավոր խոսք ձայնագրել ու հեշտությամբ հրապարակել՝ այն հասանելի դարձնելով հանրությանը, բոլորն ազատորեն կարող են տեղեկույթ տարածել՝ անկախ նրանից՝ ինչ-որ բան իսկապես գիտե՞ն, թե ոչ, ստո՞ւմ են, թե ճշմարտությունը պատմում, խոսելու շնորհք ունե՞ն, թե ոչ։ Սակայն հաճախ լրատվամիջոցների մատուցած հարցազրույցներն ու քննարկումները նույնպես կասկածելի որակ ունեն։

Ես քիչ եմ լսում հարցազրույցներ, քննարկումներ կամ բանավոր խոսքով մատուցվող որևէ այլ նյութ։ Նախ՝ շատ արագ հոգնում եմ, հատկապես երբ խոսողը լավ խոսելու շնորհք չունի (ամեն մարդու, ցավոք, դա չի տրված, հատկապես արևելահայերիս)։ Սովորաբար ավելի հաճույքով լսում են այն մարդկանց, որոնք ունեն բնածին դերասանական տաղանդ։ Խոսողի առոգանական հատուկ շեշտադրումները, ձայնի ելևէջները, աչքերի խաղը, դեմքի ու ձեռքերի շարժումները կարող են նրան կլանված լսել տալ։ Մինչդեռ միալար խոսքը չի լսվում ու հոգնեցնում է։ Ամեն մարդ ի վիճակի չէ այդպիսի խոսքը երկար լսելու, առավել ևս երբ այդ խոսքը հստակ ու գրագետ նախադասություններից չի կազմված։ Երբեմն չես հասկանում՝ սկսվելուց հետո նախադասությունը որտեղ ավարտվեց և ի վերջո ինչ ասվեց։

Նաև՝ բանավոր խոսքը շատ ավելի  անվստահելի է, քան գրավորը։ Հատկապես երբ հարցազրույց է, երբեմն մարդկային հորինասեր ու ինքնասեր միտքը, բանավոր խոսքում որևէ բան ճշտել-ստուգել չկարողանալով և չկամենալով անգետ երևալ, մոլորեցուցիչ վստահությամբ հորինում է այն, ինչ վատ է հիշում կամ պարզապես չգիտի։ Կամ էլ լղոզված խոսք է արտադրում, որը երբ փորձում ես գրի առնել, որ գոնե այդպես հասկանաս, տեսնում ես, որ անհասկանալի նախադասություններ են բխել արտաբերողի բերանից։ Խոսողն անշուշտ չի ուզում ցույց տալ, որ ինչ-որ բան լավ չգիտի կամ լավ չի հիշում ու կարիքն ունի ճշտելու։ Պատկերացնո՞ւմ եք, որ մեկին մի բան հարցնեն (որի մասին թերևս նրան նախապես չեն տեղեկացրել, որ նախապատրաստվեր), լավ չհիշի պատասխանի մանրամասները և սկսի տարակուսած ու հիշողությունը փորփրելու փորձեր անելով կմկմալ․ «Ճիշտն ասած՝ լավ չեմ հիշում. կարծեմ... ըըը... երևի.... չէ՛, ըըը...»։ Կամ ազնվորեն միանգամից ասի. «Կներեք, չգիտեմ այդ հարցի պատասխանը, լավ չեմ հիշում», քիչ հետո՝ «Կներեք, դրա մասին ընդհանրապե՛ս տեղյակ չեմ»։ Մարդը պիտի սահուն պատասխաններ տա, որ նրան լսողները չկասկածեն նրա գիտելիքներին ու արհեստավարժությանը։ Ուրեմն պիտի մտքի ճկունություն դրսևորի ու հարցի պատասխանի տակից դուրս գա լավագույնս։ Հորինելու, փիլիսոփայելու, բառախաղ անելու, հարցի բուն պատասխանից շեղվելու և ճշմարտությունն ու սուտը խառնելու կամ անհասկանալի լղոզված նախադասություններ արտաբերելու միջոցով։ Գրավոր խոսքում գոնե ժամանակ ունի տվյալները ճշտելու և հետո՛ գրելու (եթե բարեխիղճ մարդ է)։ Գրավոր խոսքում նաև ժամանակ ունի նորմալ ու հստակ կառուցված նախադասություններ կազմելու (եթե դրա շնորհքն ունի)։

Գրավորը շատ ավելի պատասխանատու խոսք է․ դրա ստեղծման վրա սովորաբար ավելի շատ ժամանակ են ծախսում, ավելի երկար մտածում գրածի շուրջ, քան բանավորի, որը հաճախ անպատասխանատու խոսք է։ Նկատե՞լ եք, որ կան այս կամ այն ոլորտի մասնագետ ներկայացողներ, որոնք գերազանցապես խոսում են. համարյա չեն գրում կամ նույնիսկ ընդհանրապե՛ս չեն գրում։ Օրինակ՝ քաղաքագետներ կան, որոնք հաճախ մասնակցում են հարցազրույցների, բայց երբ ուզում ես փնտրել-գտնել այդ քաղաքագետների հեղինակած մասնագիտական որևէ հոդված կամ գիրք, ոչինչ չես գտնում։ 

Մարդիկ կան, որ սիրում են խոսել, թվում է, ամե՛ն ոլորտից՝ ամեն անգամ անփորձ մարդկանց վրա այն տպավորությունը թողնելով, թե խոսքում ներկայացված թեմայի մասնագետ են։ Բայց այս «մասնագետները» միայն խոսում են, չեն գրում։ Հասկացել եմ, որ պատճառներից մեկը խոսվող նյութի մասին հստակ, լավ մարսված, իսկապես խորքային պատկերացումներ չունենալն է։ Մարդ կա՝ մի քանի բան է արագ կարդում մի թեմայի մասին, հաճախ կիսատ-պռատ, հատվածաբար, շատ մասեր բաց թողնելով և ապա, կարծելով, թե ճիշտ է հասկացել կարդացածը և արդեն ունի հստակ պատկերացումներ նյութի մասին, վստահաբար խոսում է հանրության առաջ՝ առանց այդ նյութի ոլորտի մասնագետ լինելու։ Նա այդպես կարող է մոլորեցնել շատերին, բայց ո՛չ՝ այդ ոլորտի մասնագետներին, ինչպես նաև նրանց, ովքեր քննողաբար են մոտենում իրենց լսած կամ կարդացած ամեն բանի։ Եթե փորձեք այսպիսի ինքնավստահ մարդու բանավոր խոսքը գրի առնել, ավելի լավ կնկատեք նրա խոսքում եղած թե՛ փաստական, թե՛ տրամաբանական սխալներն ու բացերը։ Հետևաբար, այս մարդիկ եթե փորձեին թեմայի շուրջ իրենց թերի ու մակերեսային, հաճախ նաև սխալ պատկերացումները թղթին հանձնել, տակից դուրս չէին գա։ Հենց դրա համար էլ դա չեն անում։ Ավելի հեշտ է այդ մասին խոսել. խոսքը թռչում-գնում է, գիրը՝ մնում։ Սակայն այսօր՝ տեղեկութային այս դարաշրջանում, բանավոր խոսքը նույնպես մնում է, և հարկ եղած դեպքում այն կարելի է գտնել և նրանում եղած սխալները մատնացույց անել, թեև անշուշտ դա ավելի դժվար ու ժամանակատար է, քան գրավոր խոսքի սխալները գտնելը։

Բանավոր խոսքը գրավորի հանդեպ մի ուրիշ թերություն էլ ունի։ Երբ դու կարդում ես և ինչ-որ բան լավ չես հասկանում, կարող ես նորից կարդալ, փորձել մտածել կարդացածիդ շուրջ, իսկ եթե կասկածում ես տեղեկությանը, կարող ես ճշտել։ Նաև կարդում ես այն արագությամբ, որը քեզ հարմար է՝ կարդացածդ լավ հասկանալու համար։ Իսկ բանավոր խոսքը ջրի նման հոսում-գնում է․ եթե մի բան չհասկացար էլ, այդ մասը պարզապես բաց ես թողնում՝ անկախ նրանից՝ դա կարևո՞ր էր, թե անկարևոր բլբլոց։ Նույնիսկ եթե բանավոր խոսքը լսում ես այնպիսի միջոցով, որը հնարավորություն է տալիս ձայնագրությունը կանգնեցնելու և անհրաժեշտ հատվածը նորից լսելու, դա անելը երբեմն ժամանակատար ու հոգնեցուցիչ է, եթե կորցրել ես չհասկացածդ մասի տեղը և պիտի այն փնտրես՝ ձայնագրությունը հետուառաջ տանելով։ 

Գրավոր խոսքը նաև «բաց» խոսք է և որոնելի է․ կարող ես նրանում հեշտությամբ որոնել ուզածդ բանալի բառը (եթե, իհարկե, գործ ունես էլեկտրոնային տեքստի կամ օպտիկական ճանաչման ենթարկված և ոչ թե տպագիր կամ նկարված տեքստի հետ)։ Նույնը չես կարող անել ձայնագրությունների դեպքում. ձայնագրված խոսքը «փակ»  է։ Ուստի համացանցում հրապարակված կամ տեղադրված գրավոր խոսքը որոնողական ծառայությունների ու գործիքների շնորհիվ շատ ավելի շատ մարդկանց է հասանելի, քան բանավորը։ 

Գրավոր խոսքը  հաճախ նաև շատ ավելի քիչ ժամանակ է խլում այն կարդացողից, քան բանավորը՝ այն լսողից։ Երբ դու քեզ հետաքրքրած վերնագիր ես կարդում, ապա կարող ես արագ աչքի անցկացնել դրա տակ ներկայացված գրավոր տեքստը, գտնել քեզ իսկապես հետաքրքրող մասերը, միայն դրանք կարդալ կամ ընդհանրապես հրաժարվել կարդալուց, եթե հասկացել ես, որ այդ տեքստի բովանդակությունը քեզ համար հետաքրքիր չէ։ Իսկ ի՞նչ անել, երբ հետաքրքրող վերնագրով ներկայացված է ձայնագրություն կամ տեսանյութ։ Ո՞վ այդքան ժամանակ ունի, որ ամեն վերնագրի համար դնի այդքան երկար տեսանյութեր մինչև վերջ դիտի կամ ձայնագրություններ լսի, որ հանկարծ իրեն իսկապես հետաքրքրող տեղեկույթը բաց չթողնի։  Օրինակ՝ Անդրիաս Ղուկասյանի հետ մի հարցազրույցի տեսանյութ՝ 1 ժամից ավելի տևողությամբ, ինձ այսօր գրավեց հետևյալ վերնագրով. «Ադրբեջանը արցախցիներին էթնիկ զտման համար փող է բաժանել»։ Տեսանյութի հղումը տրված էր դրա կեսից, ուստի մտածեցի՝ վերնագրում ներկայացվածի մասին հենց այդ մասում է խոսվել։ Այդ մասը լսեցի, լսեցի, չգտա, ինչը փնտրում էի, իսկ 1 ժամ լսելու հնարավորություն չունեի՝ չնայած նրան, որ պրն Ղուկասյանին միշտ հաճելի է լսել և նրանից սովորել։ Իսկ եթե սա տեքստով մատուցված լիներ, շատ արագ կգտնեի ինձ անհրաժեշտ մասը և շատ ուրիշ կարևոր մտքեր, որոնք էլ գուցե ինձ ստիպեին է՛լ ավելին կարդալ և իմանալ։ Ուստի պարզ է, որ ինձ նման շատեր տեսանյութերի կամ ձայնագրությունների մեծ մասը չեն էլ լսում կամ մի փոքր լսում են, մնացածն անտեսում, թեև հնարավոր է՝ անտեսված մասում նրանց հետաքրքող կամ խոսողի ասելիքի համար կարևոր տեղեկույթ լինի։ Իսկ գրավոր տեքստը, որքան էլ երկար լինի, թույլ է տալիս դրա վրայով արագ անցնել և հասկանալ՝ ամբողջը կարդալու կարիք կա, թե ոչ, կամ ո՛ր մասը կարդաս, ո՛րը՝ ոչ, որ ժամանակ չկորցնես։

Հետևաբար, եթե մեկն իսկապես կարևոր մտքեր ու գիտելիք է ուզում փոխանցել մարդկանց և իրոք վստահ է իր գիտելիքներին, ավելի լավ է՝ չզլանա և իր կարևոր ասելիքը գրի ու գրավոր տեսքով ներկայացնի։ Այդ դեպքում այդ ասելիքը վստահաբա՛ր ավելի շատ մարդկանց հասանելի կդառնա։ 

Անհայտ կծանը կամ դարձյալ այն մասին, թե որքան անվստահելի է մարդկային հիշողությունը

Իմ հիշողության մեջ մնացել է, որ մի խնջույքի ժամանակ հարբած Հրանտ Մաթևոսյանը փորձել է կծել հայրիկիս ականջը։ Սա՝ ըստ իմ հիշողության։ Մայրիկիս հարցնում եմ. «Մա՛մ, հիշում ե՞ս, որ Հրանտ Մաթևոսյանն ուզում էր հայրիկի ականջը կծի»։ Մայրիկս պատասխանում է. «Չէ՜, դա Մաթևոսյանը չէր, Լևոն Հախվերդյանն էր, ու ոչ թե հայրիկի ականջը, այլ քիթն էր ուզում կծի, դրանից հետո հայրիկը չէր սիրում նրան ու խուսափում էր նրանից»։ Հարցնում եմ քույրիկիս, որ տարիքով ինձնից մեծ է. ասում է. «Չէ՜, ի՞նչ Հախվերդյան, Երվանդ Քոչարն էր, որ հենց հարբում էր, կպած ուզում էր հայրիկի քիթը կծի, դրա համար էլ հայրիկը խուսափում էր նրա հետ խնջույքի մասնակցելուց»։

Սիրելի՛ ընթերցող, ցավոք, հայրս այս աշխարհում չէ, որ նրան ևս հարցնեի-ճշտեի, թե ի վերջո նրա քիթը թե ականջը ով է փորձել կծել։ Չի բացառվում, որ նա մի չորրորդ կծանի անուն տար։ 

Ուրեմն՝ եթե ես հիշողությունների գիրք գրեի կամ դառնայի պատմագիր, պիտի կծան սարքեի խեղճ Հրանտ Մաթևոսյանին։ Եթե մայրիկս գրեր, կծանը պիտի լիներ Լևոն Հախվերդյանը, իսկ եթե քույրիկս գրեր, կծան պիտի հռչակվեր Երվանդ Քոչարը։

Իսկ դուք կարդում եք մարդկանց հիշողությունների հիման վրա գրված պատմություններն ու ամեն ինչի հավատում։ Չարժե՛ ։)

Սա մի ուրախ, բայց իմաստալից փոքրիկ հավելում էր այս թեմայով իմ ավելի լուրջ ու ավելի երկար հոդվածի՝ «Մարդու հիշողական ու հորինողական կարողությունների, դյուրահավատության, տեղեկույթի և պատմության մասին»։

Մասնագետների մասին

Որևէ ոլորտի մասնագետներին կարելի է երկու հիմնական խմբի բաժանել՝ հետազոտողների և դասատուների։ «Դասատու» և ոչ թե «ուսուցիչ» եզրը գործածում եմ ո՛չ պատահականորեն։ «Դասատու»-ով նկատի ունեմ այն մարդկանց, որոնք ինչ-որ բան սովորած լինելով՝ որդեգրում են դասագրքային ճշմարտություններ, կանոններ, սկզբունքներ և դրանց այնքան հավատարիմ են, որ կորցնում են մտքի ճկունությունը և դառնում իրենց սերտածի համառ (երբեմն տխմարության հասնող) պաշտպաններ, բայց երբեք խորությամբ չեն քննում իրենց սերտածը, չեն մտածում դրա էության ու նպատակի կամ նպատակահարմարության մասին։ Ուստի բնական է, որ երբեք կարիք չեն զգում որևէ բան վերանայելու, փոփոխելու, ինչ-որ բան ճշտելու կամ փոխելու, առավել ևս մերժելու։ Դասագրքայինից կամ կանոնականից տարբեր կարծիք չունեն որևէ երևույթի վերաբերյալ, ուստի նոր ասելիք չունեն իրենց ոլորտում։ Նրանք պարզապես լավ սերտում ու շարունակ հավատարմորեն կրկնում են որոշակի տեղեկույթ կամ կիրառույթ և այն հավատարմորեն կիրառում իրենց աշխատանքում։ Իսկ եթե իրենց ոլորտում որևէ երևույթի վերաբերյալ բան չեն գտնում դասագրքերում, որ յուրացնեն ու կրկնեն, ի՞նչ են անում այս դեպքում։ Հանրության շրջանում կամ իրենց ոլորտի շրջանակում եղած տեսակետներից ընտրում են այն մեկը, որն ավելի տարածված կամ ընդունելի է շատերի համար (կամ ընդունելի կարող է լինել)՝ անկախ նրանից՝ այդ տեսակետը ճիշտ կամ խելամիտ է, թե ոչ։ 

Դասատուի այս նկարագրությունն արդեն հուշում է, թե հետազոտողն ով է՝ քննողը, մտածողը, ուսումնասիրողը, հարցեր բարձրացնողը, ճշտումներ կամ անգամ հերքումներ անողը, ասելիք ունեցողն ու հանրությանը համարձակորեն դա ներկայացնողը։ 

Իրերի այս դրությունը շատ բնական է։ Պարզ է, որ բոլոր մարդիկ չեն կարող ունենալ նույն ձևով աշխատող ուղեղ։ Սակայն իրերի այս դրության հետևանքը հաճախ այն է լինում, որ հետազոտողի ու դասատուի ջրերը նույն առվով չեն գնում, իսկ երբ բախվում են, դասատուները, ավելի շատ լինելով, հաղթում են։

Բայց այս հիմնական երկու խմբերից բացի կան նաև էքսցենտրիկները կամ էքսցենտրիկ երևալուց հաճույք ստացողները (մեծամիտ «հանճարները»), որոնք խիստ թերի գիտելիքներ և անգամ մտավոր կարողություններ ունենալու պատճառով նույնիսկ մասնագետ կոչվել չեն կարող, բայց որոնք անպայման ուզում են ինչ-որ բան փոխել այն ոլորտում, որի իբր մասնագետն են, կամ այդ ոլորտում մի ցնցող նոր խոսք ասել։ Կարևոր չէ՝ այդ փոփոխության կամ նոր խոսքի կարիքը կա, թե ոչ, կամ թե այդ փոփոխությունը կամ նոր խոսքն ընդհանրապես խելամիտ է, թե ցնորամտության արդյունք։ Կարևորը՝ որ երևում է և երևացնում։

Մարդու հիշողական ու հորինողական կարողությունների, դյուրահավատության, տեղեկույթի և պատմության մասին

Մի հարգարժան մարդ, որի երեխաների կնքահայրն է եղել հայրս, կարծեմ նաև հենց այդ մարդու կնքահայրը (լավ չեմ հիշում), վերջերս ինքնակենսագրական գիրք է հրատարակել, որտեղ նաև մեր ընտանիքին է անդրադարձել։ Նա ժամանակին մեր տանն է եղել քանիցս, մենք ենք հաճախ նրա տանը հյուրընկալվել, այնպես որ նա իսկապե՛ս մեզ ճանաչում է։ Բայց, հիմնվելով միայն իր հիշողության վրա և շատ վստահելով դրան, ինձ ներկայացրել է որպես... նկարիչ։ Ցավոք, նկարելու շնորհք չունեմ։

Երաժշտական հանրագիտարանում էլ, որ վերջերս է լույս տեսել, հայրիկիս մասին գրել են, թե համերգներ է տվել մի շարք արտասահմանյան քաղաքներում, և նշել են այդ քաղաքների անունները, սակայն դրանցից մի քանիսում հայրիկս երբեք չի եղել։ Իսկ հանրագիտարանային հոդվածը գրողները, բնականաբար ո՛չ միտումնավոր, բայց չգիտեմ ինչ աղբյուրի վրա հիմնվելով, սխալ տեղեկություն են տվել՝ առանց ճշտել փորձելու (կամ էլ գուցե ճշտել են, բայց ճիշտը չիմացողից)։ 

Գեղարքունիքի մարզի բարբառներին նվիրված մի գրքում էլ, որ նույնպես վերջերս է լույս տեսել, իմ մայրական գյուղի բարբառը սխալ է ներկայացված, գյուղի մասին տեղեկույթն էլ է անճիշտ։ Բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացնելիս հիմնվել են թերևս 70-ականներին գրանցված մի բարբառային պատմության լեզվի վրա, այն դեպքում, որ այդ բարբառով ոչ ոք այսօր չի խոսում, նույնիսկ 70-ականներին այդ բարբառը չի եղել մեր գյուղի հիմնական լեզուն, այլ միայն Արևմտահայաստանից գաղթածների մի մասինը, ընդ որում միայն այդ գաղթականներինը և ոչ թե նաև նրանց զավակներինը։ Հիմա մտածում եմ․ եթե մեր գյուղի բարբառը սխալ է ներկայացված այդ գրքում, արդյո՞ք կարող եմ լիովին վստահել մյուս գյուղերի բարբառների մասին տրված տեղեկություններին։ 

Մենք ապրում ենք 21-րդ դարում՝ տեղեկույթի և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դարում։ Մեր դարում որևէ բան ճշտելը, հատկապես մեր կողքին ապրող մարդկանց կամ նրանց ընտանիքի անդամների մասին, պիտի որ շատ դժվար չլինի։ Մեր դարում տեղեկույթը կարելի է ձայնագրել, նկարահանել, լուսանկարել, և ձեռքի հեռախոսներով զինված մարդիկ անդադար դա անում են։ Մեր դարում պիտի որ հրապարակվող ու տարածվող տեղեկույթը շատ ավելի վստահելի ու ստուգելի լինի, քան նախորդ դարերում։ Բայց մարդու տկար հիշողությունը, անփութությունը կամ անբարեխղճությունը նույնիսկ ներկա դարում եղծում են իրականությունը և տարածում ու նաև հետագա դարերին իբրև հիշատակ ու ավանդ թողնում բաներ, որ իրականությանը չեն համապատասխանում։ 

Հնում մարդիկ տեղեկույթի ստացման ու պահպանման շատ միջոցներ չունեին։ Ինչ-որ բան լսում էին և գրում գրքերում՝ առանց ճշտել կարողանալու, թե իրենց լսածը հորինված ասեկոսե է, թե իրականություն։ Կամ էլ հիմնվում էին իրենց հիշողության վրա, որը, ինչպես արդեն գրեցինք, տեղեկույթի պահպանման անվստահելի օգնական է։ Մարդկանց որոշակի շրջանակներում տարածված հորինվածք ասեկոսեն մի պատմիչ կարող էր ներկայացնել իբրև ճշմարտություն, մի ուրիշ պատմիչ կրկներ նրան կամ մարդկանց մեջ տարածված նույն հորինվածքը, իսկ հետագա պատմաբանները դա ընդունեին իբրև հավաստի տեղեկություն (հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նույն տեղեկությունը հանդիպում է մեկից ավելի պատմիչների երկերում) և պատմական ճշմարտություն, որն ամրագրելի է պատմության դասագրքերում, հանրագիտարաններում ու լայն հանրությանը հասանելի այլ աղբյուրներում։

Մինչդեռ արի ու տես, որ անգամ 21-րդ դարում, անգամ ինչ-որ մեկին իսկապես ճանաչող անձը կարող է ապավինել իր տկար հիշողությանն ու հորինել, կարելի է ասել՝ ստել՝ առանց ստելու որևէ նպատակ ունենալու, և ահա այսպես տարածել մի բան, որը չի համապատասխանում իրականությանը։

Այսպես ամեն օր ու ամեն ժամ մարդկային միտքը կերակրվում է բազմազան ստերով կամ կիսաճշմարտություններով, որոնք մարդու կա՛մ տկար հիշողության ու հորինասիրության (հորինահակման), կա՛մ անբարեխղճության արդյունք են։ Իսկ ի՞նչ ասել միտումնավոր ստերի մասին, եղելությունների միտումնավոր խեղաթյուրումների, որոնցով մարդկանց միտքը կերակրել են հնում և կերակրում են այսօր։ Եվ սա՝ անգամ գիտական աշխարհում, որում ներկա աշխարհի պայմանականություն-պահանջները (հուսամ՝ մի օր խելամտորեն վերանայելի) ագահ ու փառասեր մարդկանց ստիպում են, իրենց կարիերայի աճի և գումար աշխատելու հնարավորությունների մեծացման համար, կեղծել գիտական տվյալներ, արտադրել կեղծ գիտական կամ այստեղից-այնտեղից թխած-սարքած հոդվածներ, պաշտպանել գրագողությամբ ստեղծված կամ փողով պատվիրված թեզեր և գիտության աշխարհը լցնել աղբով։ Եվ ո՛չ միայն Հայաստանի պես հետխորհրդային կամ նախկին ու ներկա սոցիալիստական երկրներում՝ ըստ հին «բարի» ավանդույթների, այլև զարգացած ու  օրինահարգ երկրներում։

Մարդու հիշողական կարողությունն այնքան թերի է, որ մարդը կարող է իբրև թե հիշել բաներ, որոնք երբեք տեղի չեն ունեցել։ Մարդը կարող է համոզված կերպով, առանց խաբելու դիտավորության, իր կամ ուրիշների կյանքից պատմել այնպիսի բաներ, որոնք երբեք տեղի չեն ունեցել, բայց նա «հիշում» է (սա կոչվում է «կեղծ հիշողության համախտանիշ»)։ Մարդու հիշողական կարողության այսպիսի անկատարության վրա հիմնվելով՝ կարող են մարդուն նաև ներշնչե՛լ, թե իբրև թե «հիշում» է բաներ, որոնք իրականում նրա կյանքում տեղ չեն գտել։ Ուստի կարելի է մի ինչ-որ հանցանք չգործած անձին ներշնչելով «հիշեցնել», թե նա գործել է այդ հանցանքը և այսպիսով ստիպել նրան խոստովանել ու ընդունել այն։

Երբ ես կարդում եմ մի տեքստ, որ վերաբերում է պատմությանը (հատկապես հին շրջանների), որքան էլ հետաքրքիր լինի, երբեք չեմ կարող լիովին վստահել կարդացածիս ու չկասկածել, թե միգուցե կարդում եմ մի բան, որ հորինվածք է, ընդամենը գեղարվեստական ստեղծագործություն։ Նույնիսկ երբ մի պատմիչ այնպես է ներկայացնում, թե ինչ-որ մեկին անձամբ է ճանաչում (ինչպես իմ ընտանիքի բարեկամը, որ ինձ անձամբ ճանաչում է, բայց նկարչուհի է դարձրել) կամ ինչ-որ բան սեփական աչքով է տեսել, ես նրա իմացածն ու տեսածը հալած յուղի տեղ չեմ դնում։ Ահա այսպիսի անհաստատ բան է մարդկային անհաստատ հիշողությամբ և հորինասիրությամբ  ստեղծված պատմությունը, որի շուրջ ժամանակակից պատմաբանները հաճախ շատ լուրջ բանավեճեր են վարում, կուռ համոզվածությամբ, նույնիսկ ամբողջական մենագրություններ գրում՝ իբրև թեմա ընտրելով թերևս ընդամենը մեկ հնագույն աղբյուրից ծագած ու հետագայում կրկնված հավաստի կամ ոչ հավաստի կամ էլ ոչ այնքա՛ն հավաստի մի պատում։ Իսկ ես մտածում եմ՝ բայց վստա՞հ եք, որ ձեր քննարկած դեպքերի կամ անձերի մասին ճշգրիտ և ոչ թե հորինված տեղեկություններ են մեզ հասել կամ իրականության ու հեքիաթի այնպիսի խառնուրդ, որից այլևս անհնար է մաքուր ճշմարտությունը զտել-հանել՝ առանց սեփական հորինողական կարողությունն ի գործ դնելու։ Եվ երբ մտածում ես, որ ճշտման անենթակա մի պատմական տեղեկություն համադրվում է մեկ այլ այդպիսի՝ ճշտման անենթակա տեղեկության կամ այդպիսի տեղեկությունների հետ, և դրանից կատարվում է եզրահանգում, հասկանում ես, որ եզրահանգման հանդեպ նույնպես բնականաբար չես կարող ունենալ վստահություն։ 

Հատկապես զվարճալի են հին ու միջնադարյան պատմության «սրբագրիչները», որոնք որոշում են, որ մենք մինչև հիմա այսինչ հայտնի պատմական դրվագը ճիշտ չենք հասկացել, որ պետք է ուրիշ տեսանկյունից քննենք դրա հերոսներին ու հակահերոսներին, որ նա, ով դարեր ի վեր հերոս է կարծվել, իրականում այդպիսին չէր, և ընդհակառակը՝ բացասական ներկայացվածն էր հերոսը։ Փաստորեն բնավ չեն կասկածում պատմական աղբյուրներում ներկայացված «փաստերին»։ Գոնե հերոսի ու հակահերոսի մասին մեր բազմադարյան պատկերացումները ազգային ավանդություն կարող էինք դիտել՝ անկախ նրանից, թե այդ ավանդության մեջ ինչն է իսկապես տեղի ունեցել, և ինչը հորինվածք է՝ վատ հիշողության, սխալ տեղեկացվածության կամ միտումնավոր խեղաթյուրման արդյունք, ինչն էական չէ, քանի որ, միևնույն է, ստուգել ու ճշտել չենք կարող։ Իսկ «սրբագրիչները» որոշում են, որ մենք դարեր ի վեր շատ սխալ ազգային ավանդություն ենք ունեցել, որովհետև իբր սխալ ենք ընթերցել ու հասկացել պատմական աղբյուրները, և ժամանակն է սխալը սրբագրելու, նույնն է թե՝ ազգային ավանդությունից հրաժարվելու։ Իբր հանուն ճշմարտության կամ արդարության։ Չգիտես՝ լաս, թե խնդաս։ 

Պատկերացրեք, որ նույն սկզբունքով քննեին ու «վերանայեին» տարբեր կրոնների սրբազան գրքերը։ Իբր ինչ որ գրված է, արդեն ապացուցված է, որ իրոք տեղի է ունեցել, մի հատ էլ քննես, թե դրա որ դրվագում ինչ անճշտություն է մտել կամ ինչպես են դա դարերով սխալ մեկնաբանել, և դա իբր սրբագրես։ Մենք իրականում պատմական երկերին նույն դյուրահավատությամբ ենք վերաբերվում, ինչ որևէ սրբազան գրքի։ Երկուսում էլ՝ թե՛ պատմական երկում, թե՛ սրբազան համարված գրքում, կարող են նկարագրված լինել թե՛ իսկապես տեղի ունեցած, թե՛ հորինված դեպքեր կամ դրանց մանրամասներ։ Պարտադիր չէ, որ հորինվածք լինի միայն հրաշապատումը․ սովորական և լիովին բնական ու տրամաբանական համարվող որևէ դեպք նույնպես կարող է նույն հաջողությամբ լինել հորինվածք կամ պարզապես սխալ տեղեկացվածության ու չճշտված ասեկոսեի արդյունք։ Իրականությունն այն է, որ մենք չենք կարող ոչ մի բան էլ ճշտել։ Ուստի ճիշտ  ինչպես որ սրբազան գրքերում գրվածին են հավատացյալները հավատում, այդպես էլ պատմական համարվող գրքերում գրվածին են պատմաբաններն ու պատմության սիրահարները պարզապես հավատում՝ որևէ տեղեկության հավաստիությունը ճշտել չկարողանալու պատճառով։ Եթե երկու դեպքում էլ պարզապես հավատում ենք, սրբազան գրքի և պատմական գրքի միջև տարբերությունն այնքան էլ մեծ չէ հավաստիության առումով։

Երբ հասկանում ես մարդու հիշողական ու հորինողական կարողությունների հետևանքները թե՛ անցյալում, թե՛ մեր առօրյա կյանքում, հասկանում ես նաև, որ մեր ներկա կյանքն էլ, դարերի խորքից մեզ հասած մեր հավաքական հիշողությունն էլ ճշմարտության ու ստի մի այնպիսի խառնուրդ են, մի այնպիսի հորինվածք, որտեղ իսկապես անհնար է շատ բաների իսկությունը լիակատար վստահությամբ պնդել։ Կարելի է ասել՝ մեր կյանքն ու պատմությունը գեղարվեստական և ոչ թե վավերագրական ստեղծագործություն են, օրինակ՝ պատմական վեպ են, որում կան թե՛ իրականությանը համապատասխանող, թե՛ հեղինակի հորինած տեղեկություններ։ Եվ մենք մեզ անվերջ մատուցվող տեղեկույթի մի շատ մեծ բաժին, ըստ աշակերտական սովորության, ընդունում ենք առանց քննելու և մեր մտքում դրանք հավերժորեն դաջում իբրև աքսիոմներ, որոնք մեծ վստահությամբ կրկնում ենք ու փոխանցում հաջորդ սերունդներին՝ նույն բանն անելու համար։ Եթե նույնիսկ քննեինք էլ, ճշմարտությանը վերահասու լինել չէինք կարողանա բազմաթիվ փաստերի իսկությունն իսկապես ճշտելու անհնարինության պատճառով։ Իսկ մեր քննության արգասիքը կլիներ ընդամենը ևս մեկ տեսակետ քննված թեմայի վերաբերյալ։ Տեսակետ և ո՛չ երբեք աներկբա ճշմարտություն։

Ճիշտն ու սուտը խառնած առօրյա տեղեկութային հեղեղի մեջ հայտնված մարդկային դյուրահավատ միտքն էլ հեշտությամբ քշվում է այդ հեղեղից այն ուղղությամբ, որը կա՛մ որոշել է ինչ-որ մեկը, որին ու որի նպատակներին քշվողը տեղյակ չէ, կա՛մ ոչ ոք էլ չի որոշել, բայց այդ տարերային ալիքը կառավարողներ, իրենց դաշտ հասցնողներ ու օգտագործողներ վստահաբար կլինեն։

Ոչ թե նրանք էին ձգտում պատվի, այլ պատիվն էր ընթանում նրանց հետևից

 Մովսես Խորենացին իր «Պատմության» մեջ, Գրիգոր Լուսավորչի որդիներ Արիստակեսի և Վրթանեսի մասին խոսելիս, ասում է, որ ոչ թե նրանք էին ձգտում պատվի, այլ պատիվն էր ընկել նրանց հետևից («....որք ոչ զպատիւն յինքեանս ձգէին, այլ պատիւն զհետ նոցա ընթացաւ», գիրք Բ, գլ. Բ)։ Ի դեպ, սրանից անմիջապես հետո ավելացնում է՝ «ինչպես ասում է Ագաթանգեղոսը», որից հետևում է, որ վերոնշյալ խոսքը կամ Լուսավորչի որդիների մասին հատվածը Խորենացին վերցրել է «Ագաթանգեղոսից» (չակերտները միտումնավոր են դրված՝ իբրև գրքի և ոչ թե անձի անվան ցուցիչներ)։ Սակայն մեզ հասած «Ագաթանգեղոսում» այդ մասը չկա, ուստի կա՛մ Խորենացուն ծանոթ «Ագաթանգեղոսն» ուրիշ է եղել, կա՛մ Խորենացու պատմության այս մասն է հետագայում եղծվել, և «ինչպես ասում է Ագաթանգեղոսը» մասը Խորենացու մեզ հասած պատմության մեջ իր տեղում չէ։

Ինչևէ, սա մի փոքրիկ տեքստաբանական դիտարկում էր, իսկ բուն ասելիքս վերաբերում է Լուսավորչի որդիների՝ Խորենացու հիանալի բնորոշմանը։ Կուզեի, որ այն շատերն իմանային, ՄԱՆԿՈՒՑ անգիր անեին, դաջեին իրենց ուղեղում ու սրտում, երբեք չմոռանային և դարձնեին իրենց կյանքի կարևոր նշանաբաններից մեկը։ Ոչ թե ձգտել պատվի, փառքի, կոչումների, տիտղոսների և այլ այսպիսի ունայնության, այլ ապրել ու գործել այնպես, որ պատիվն ինքն ընկնի հետևիցդ, ընթանա հետևիցդ, բայց դու դրան բանի տեղ չդնես, թույլ չտաս՝ կողքովդ քայլի կամ, առավել ևս, քեզնից առաջ անցնի։ Որովհետև հենց թույլ տաս, Խորենացու այս խոսքն այլևս քեզ չի վերաբերի։

Ինչքան լավ կլիներ, եթե այս խոսքը լավ հիշեին ու կյանքի մի նշանաբանի վերածեին հատկապես նրանք, ովքեր իրենց բուն կոչմամբ իսկ չպիտի ձգտեին երկրային ունայն պատիվների ու կոչումների։ Մարդու անվանը կցված «պատիվները» նրա պատիվն ու փառքը ավելացնում են միայն ունայնամիտների ու քծնասերների սրտում, և այսպիսիներից նրա ստացած պատիվը՝ «հենց ա՛յդ իսկ է նրա վարձը»։ Նրանք, ովքեր պիտի բոլորովին այլ փառք փնտրեին, հողածին փոշեկերպ փառքն են փնտրում, և մինչ ունայնամիտները նրանց պատվում են, աշխարհի սկզբից եղած բոլոր Դիոգենեսները ծաղրում են։

Շուրիշկանի Ավետարանի առիթով

Զորությունակիր բազմաթիվ նյութական առարկաներ ունենալը ծանր բեռ է որևէ քրիստոնյայի համար, որի հայրենիքը երկնքում է։ Ուրեմն պետք է դրանց պահպանման և չպղծվելու համար պատասխանատվություն կրես։ Դրանք անվերջ հավաքես երկրային ամբարներումդ ու պինդ-պինդ պահես բանալու տակ։ Տեղաշարժվելիս էլ մտածես՝ ուր դնես, ինչպես պահես, որ չկորցնես։ Բա կարելի՞ է Քրիստոսի ազատ ոգին այսքան շղթայել երկրի վրա և կարելի՞ է այսքան նյութ կուտակել մի ժամանակավոր կացարանում։

Երբեք չեմ հասկացել նյութից այսպես կառչող հավատը։ Նաև այսպիսի հավատն է պատճառը, որ շատերը բողոքական ուղղությունների են հարում։

Ինչ պաշտամունքի որ կաթոլիկների համար արժանանում են արձանները, հունադավանների, հատկապես ռուսների համար՝ սրբապատկերները, նույնին արժանանում են հայերի մեջ զանազան Ավետարանները։ Բոլորն էլ՝ զորությունակիր ու հրաշագործ (ինչպես  համոզված են դրանք պաշտամունքի առարկայի վերածած մարդիկ), ուստի պաշտելի։

Լավ է գոնե, որ հայերիս մեջ սրբերը չեն զանազանվում ըստ պաշտոնների (սակավ բացառությամբ), ինչպես հեթանոսական աստվածները, որոնց տարբեր պաշտոններ էին հատկացվում և որոնք արարիչ աստված չէին, այլ տարբեր գործառույթների համար նախատեսված աստվածներ, կարելի է ասել՝ ոչ իսկական աստվածներ, եթե քրիստոնեական միտքը «աստված» ասելով հասկանում է արարչին։ Ճիշտ այդպիսին են հատկապես կաթոլիկների ու հունադավան քրիստոնյաների համար սրբերը։ Վերջիններս աստված չեն անշուշտ, քանի որ կա միայն մեկ Արարիչ Աստված, սակայն ստանում են նույն այն պատիվն ու երկրպագությունը, որ նախատեսված էին հեթանոսական աստվածների համար։ Սրբերից մեկը կորած իրերն է գտնում, դրա համար են նրան հաճախ դիմում, մյուսը՝ կոկորդային հիվանդություններ բուժում, երրորդին դիմում են արտերը պտղաբեր դարձնելու համար, չորրորդին՝ հղիության ու ծննդագործության, հինգերորդին՝ երեխաներ բուժելու, և այլն, և այլն։ Ինչո՞վ են տարբերվում հեթանոսական ոչ արարիչ աստվածներից։ Այս սրբերի համար արձան կամ սրբապատկեր է ստեղծվում, մարդիկ բառիս ուղիղ իմաստով նաև երկրպագում են նրանց կամ էլ պարզապես համբուրում արձաններն ու սրբապատկերները, սրբերի պատվին կառուցված տաճարներում մանր-մունր նվերներ թողնում իրենց սրբերի համար և աղոթքներով դիմում նրանց (այս ամենը նաև հայ հավատացյալներն են անում)։ Անգամ իրենց զավակներին են խոստանում նվիրել ու նվիրում սուրբերին, հատկապես երբ աղոթքով նրանց դիմում են զավակ ունենալու համար, և աղոթքը լսվում է։ Իսկ, ինչպես արդեն նշեցի, կաթոլիկության և հունադավանության մեջ նաև կոնկրետ մի սրբի հատկացված պաշտոնից բխող խնդրանքներ են մատուցում։ Վերևում հայերիս համար ավելացրի «սակավ բացառությամբ»-ը, որովհետև այս պահին միայն սբ Սարգսին եմ հիշում, որին հատուկ դեր է հատկացվել իբրև սիրահարներին օգնության հասնող, իսկ այժմ էլ երիտասարդների պաշտպան սրբի։

Հեթանոսություն է սա․ անուններն են փոխվել, բայց հասարակ հավատացյալ ժողովրդի ընկալումներում բան չի փոխվել։ Հավատացյալ ժողովուրդը սովորաբար դավանաբանություն չգիտի, անցյալում է՛լ առավել չի իմացել։ Նա հավատացել ու հավատում է, ինչպես նրա սիրտը  հուշում է։ Իսկ սիրտը, ինչպես տեսնում եք, հուշում է բազմաստվածություն, որն ունի իր գերագույն արարիչ Աստվածը և ապա՝ մանր-մունր զանազան աստվածներ՝ մարդկանց զանազան կարիքների հոգացման համար։

Ի՞նչ տարբերություն, թե գերագույն Աստծո և ենթակա աստվածների անուններն ինչ են, եթե ժողովրդի ընկալման մեջ կա մի պանթեոն՝ գերագույն Արարիչ Աստծով և նրան ենթակա, բայց դարձյալ զորավոր ու հրաշագործ, մարդկանց աղոթքները լսող ու օգնության հասնող աստվածներով։

Սա լա՞վ է, վա՞տ է մարդկության համար՝ չգիտեմ։ Մարդկանց չես կարող պարտադրել չհավատալ այնպես, ինչպես նրանք ուզում են։ Բայց միևնույն ժամանակ մարդկանց չես կարող պարտադրել հավատալ այսպիսի քրիստոնեության, եթե նրանք դա չեն ուզում, չեն ընկալում և սրանում միջնադարյան տգիտություն ու խավար տեսնում։

Հետևաբար, հայերիս մեջ էլ միշտ կլինեն զանազան քրիստոնեական հարանվանությունների հետևորդներ։ Հայ առաքելական եկեղեցու դերը ազգապահպանման գործում գիտակցող մարդիկ էլ, որ իրենց Հայ առաքելական եկեղեցու մի մասն են համարում, կարող են ընդհանրապես աթեիստ լինել, չմարտնչող աթեիստներ։ Ուրեմն՝ Հայ առաքելական եկեղեցու պաշտպանների մեջ կան ոչ միայն գիտելիք ունեցող հավատացյալներ, որ գիտեն, թե ինչին են հավատում, այլև բազմաթիվ հեթանոս հավատացյալներ և ընդհանրապես չհավատացողներ կամ, ենթադրենք, կասկածողներ՝ ագնոստիկներ, ովքեր նույնպես, հարգանքի զգացումից դրդված, կարող են մտնել եկեղեցի ու նույնիսկ մասնակցել Հայ առաքելական եկեղեցու ծեսերին։

Եվ կլինեն մարդիկ, որ, Հայ առաքելական եկեղեցին իրենց մայր եկեղեցին համարելով հանդերձ և ջանալով նրան հավատարիմ լինել, այնուամենայնիվ, չեն կարողանա ընդունել նրա որոշ թե՛ դավանական դրույթներ, թե՛ ավանդույթներ  ու սովորույթներ՝ դրանք խորթ համարելով իրենց պատկերացրած, զգացած, սիրած քրիստոնեությանը։ Եվ չես կարող մարդկանց պարտադրել հավատալ քեզ պես, չես կարող քո բացատրություններով ու փիլիսոփայություններով ծռել նրանց սիրտը և դրդել, որ, օրինակ, գնան Շուրիշկանի կամ Կարմիր կամ չգիտեմ ուրիշ էլ ինչ Ավետարան երկրպագելու, սրբի մասունք համբուրելու, սրանցից հուզվելու և հավատով զորանալու։ Նրանք դրանից չեն զորանա հավատով։ Ավետարանը Ավետարան է, նրանում կարևորը խոսքերն են այս հավատացյալների համար, ոչ թե նյութական գրքի անցած ճանապարհը, որի ընթացքում հավատացյալ ժողովուրդը մի գրքի՝ իբրև մի աստվածիկի՝ դիմել է օգնության և բժշկվել կամ մի ուրիշ հրաշքի ականատես եղել՝ դա վերագրելով նյութական գրքի զորությանը, որի պատճառով էլ այդ գիրքը վերածվել է երկրպագության ու հարգանքի հատուկ առարկայի։

Այսպիսի հեթանոսատիպ հավատը վանող է շատերի համար։ Ուստի մինչ մեր եկեղեցու հոգևորականների դասը այսպիսի միջոցներով հրապուրում է ժողովրդի հիմնականում տգետ շերտերին, նույնով վանում է ուրիշների։

Այբուբենի աղոթքի մասին

Հավանաբար շատերը գիտեն «Այբուբենի աղոթքի» մասին («Արարիչ Բովանդակ Գոյութեանց Դատաւոր Երկնից....»)։ Շատերը գիտեն այս աղոթքը, բայց, որքան հասկանում եմ, մարդկանց մեծ մասը չգիտի, թե ով է դրա հեղինակը։ Երբեմն տեսնում եմ, որ այն վերագրում են Մեսրոպ Մաշտոցին, մի տեղ էլ գրված է, թե Ղազար Ջահկեցին է «18-րդ դարում Աստծուց ստացել»։

Այս աղոթքի հեղինակը լեզվաբան Պողոս Պողոսյանն է, որն ուսումնասիրում էր միջնադարյան «յոթնագրյանք» կոչվող ժողովածուները։ Նա այս աղոթքը ՀՈՐԻՆԵԼ և տպագրել է յոթնագրյանքին նվիրված իր մի հոդվածում (««Յոթնագրյանքի» գաղտնիքները», «Գարուն», 1987/2, էջ 92), ապա նույն թեմայով մենագրությունում (1600-ամյա գաղտնիքներ, Երևան, 1991, էջ 100-101)։

Նա վերցրել է միջնադարյան վերոնշյալ ժողովածուներում եղած բառացուցակներից որոշ բառեր (ընդ որում գործածել է տարբեր ժողովածուների ցուցակների բառերը, ոչ թե միայն մեկ ցուցակի), դրանք անհրաժեշտաբար քերականական ձևափոխության ենթարկել, երբեմն նոր բառ ստեղծել ձեռագրում եղած բառի արմատից, հարմար բառեր չգտնելու դեպքում էլ ինքը մի բան հորինել և ստացել այն աղոթքը, որ հայտնի է «Այբուբենի աղոթք» անվամբ։ 

Այս աղոթքում եթե որոշ բառեր փոխվեին, աղոթքը շատ ավելի հաջող կլիներ, իհարկե։ Օրինակ՝ «Դատաւոր Երկնից»-ի «Երկնից»-ն իմաստային առումով հաջող չէ, կարող էր նույնարմատ «Երկնաւոր»-ը լինել, և շատ ավելի լավ բան կունենայինք արդյունքում։ Պողոսյանի գրած «Չարեաց Պատաղիչ»-ը ոչ ոք չի հասկանում, ուստի մարդիկ իրենք են այն սրբագրել ավելի հասկանալի, բայց անհեթեթ «Չարեաց Պաղատիչ»-ով, սակայն անհեթեթ բան են ստացել, որովհետև Քրիստոսը չարիքներին («չարեաց» նշանակում է «չարիքների», ոչ թե «չարերի») չի կարող «պաղատել»։ Այնպես որ, այս աղոթքի սիրահարներ, իմացե՛ք, որ այս աղոթքի հեղինակը գրել է «ՊաՏաՂիչ», որն ունի «խափանիչ» իմաստը և անշուշտ ավելի հարմար է «չարեաց»-ի կողքին լինելու (այս դեպքում բառակապակցությունը կնշանակի «չարիքների խափանիչ»)։

Ինչևէ։ Այս աղոթքը հետաքրքիր բան է։ Եթե մարդիկ այն սիրում են, դրանով աղոթում, ոչ մի խնդիր չեմ տեսնում։ Միայն թե պետք չէ այն վերագրել Մեսրոպ Մաշտոցին կամ մեկ ուրիշ հանրահայտ եկեղեցական գործչի։ Հիշե՛ք․ այս աղոթքի հեղինակը լեզվաբան Պողոս Պողոսյանն է։ Նաև կատարեք վերոնշյալ սրբագրություն-վերականգնումը, եթե Աստծուն անհեթեթ բաներ չեք ուզում ասել։

Ներքևում նկարներով ներկայացնում եմ Պողոս Պողոսյանի վերոհիշյալ հոդվածից ու գրքից այն հատվածները, որտեղ տպագրվել է «Այբուբենի աղոթքը»։ Ինչ վերաբերում է հոդվածին ու գրքին, է՜, եկեք դրանց մասին շատ չխոսեմ, անլուրջ բաներ են (ներքևում՝ նկարներից հետո, մի քանի ավել բան գրել եմ այս մասին)։ Թող ների ինձ երջանկահիշատակ պրն Պողոսյանը։

«Գարունում» տպված հոդվածի համապատասխան մասը*

Մենագրության համապատասխան էջերը

* Նկարի տեքստում եթե կարդացիք այն մասին, որ Կորյունի գրքում իբր 49 անգամ են գործածված նշված աստվածային անունները, ապա իմացե՛ք, որ դա ճիշտ չէ։ Ինքներդ կարող եք հաշվել Կորյունի գրքի առցանց համաբարբառի օգնությամբ։ Գտեք Պողոսյանի նշած բառերը և տեսեք, թե քանի անգամ են գործածված։ Պողոսյանի հիշված աշխատանքներին բնորոշ են այդպիսի «զարմացնող» ապատեղեկատվությունը, «զարմանալի» եզրահանգումներն ու անաղբյուր տեղեկույթը, որի աղբյուրը քանի որ հեղինակը զլացել է նշել, դու ինքդ ես ուզում փնտրել-գտնել, և ապարդյուն։ 

Քաղքենիական լեզու

(Լրացվել է 2024 թ. նոյ. 9-ին)

Այսօր հետաքրքիր բան իմացա Գոհար Գասպարյանի մասին․ նրա մեծ տատը արաբ է եղել՝ եգիպտացի սուլթան Հուսեյնի քույրը։ Գոհար Գասպարյանը լավ երգչուհի էր, անուշ ձայն ուներ, որը ես շատ սիրով եմ լսում։ Բայց ի՞նչ կապ ունի մի լավ կամ շատ լավ, հանրահայտ կամ  թեկուզ աշխարհահռչակ երգիչը, դերասանը, երաժիշտը, մարզիկը, թեկուզ գիտնականը, գրողը կամ հասարակական գործիչը «արժեքի» հետ. այս մարդիկ կարող են որևէ մնայուն արժեք ստեղծել մարդկության համար, բայց իրենք արժեք չեն։ Գոհար Գասպարյանի մասին հոդվածի սկզբում գրված է. «Կամաց-կամաց մոռացվող արժեքներ...»՝ նկատի ունենալով հենց Գոհար Գասպարյանին։ Երևի ես «արժեք» ասելով ուրի՞շ բան եմ հասկանում։ 

Մեկ էլ շատ սիրում են այս կամ այն հանրահայտ մարդուն կոչել «լեգենդ» կամ «լեգենդար», նույնիսկ երբ այդ մարդը դեռ ողջ է։ Միշտ չեմ հասկացել ու չեմ հասկանա մարդկային այս մտածելակերպն ու մարդուն այսպիսի բառերով նկարագրելու հանդեպ սերը։ Այսպիսի մարդամեծար լեզուն քաղքենիական է, կեղծ և գոնե ինձ ու ինձ պես մտածող մարդկանց համար տհաճ։ Այնպես որ եթե ձեզ համար կարևոր է, որ ձեր գրածը որևէ մեկի մեջ տհաճության զգացում չծնի, խուսափե՛ք մարդուն այսպիսի բառերով բնորոշելուց։ Մարդուն գնահատելու շատ ավելի անպաճույճ ու իրատեսական բառեր կարելի է գտնել։ 

Այս մարդամեծարական մտածելակերպը ես նույնիսկ մանկական ու տհաս եմ համարում։ Որովհետև ամեն անգամ ամոթով եմ հիշում, թե ինչպես եմ Կոմիտասի մասին ասել «Կոմիտասն աստված է», երբ դեռ ցածր դասարանների աշակերտ էի և կարգին չգիտեի էլ, թե աստվածն ինչ է և Կոմիտասը՝ ով։ Հավանաբար ինչ-որ մեկից լսել կամ մի տեղ կարդացել էի «աստվածային Կոմիտաս» ու կարծում էի, թե մարդկանց մասին հիացմունք արտահայտելիս նրանց կարելի է նաև այդպես կոչել։ Կարելի է, իհարկե, ամեն ինչ էլ կարելի է, բայց շատ տհաճ է։ 

Գուցե մի ուրիշն այսպիսի ոճը մի այլ՝ ավելի հաջող անունով կոչի, ոչ թե «քաղքենիական»։ Բայց առայժմ այն իմ մտքում քաղքենիության հետ է զուգորդվում։

Քաղքենիական լեզու կարող ենք բնորոշել նաև այն լեզուն, որն իբրև մոլորություն ներկայացրել ենք լեզվաոճական ուղեցույցի ներածության «Մոլորություններ» բաժնի 3-րդ կետում։ Երբ հավասարապես գրական հայերեն բառերը դասակարգվում են իբրև ցածրակարգ ու բարձրակարգ բառեր, և առաջինները մերժվում են՝ փոխարինվելով վերջիններով, ահա նաև սա՛ կարող ենք համարել քաղքենիական լեզու։ Օրինակ՝ երբ թե՛ սարքել-ի, թե՛ եփել-ի, թե՛ բազմաթիվ այլ իմաստներով միայն պատրաստել-ն են գործածում՝ թերևս կարծելով, թե պատրաստել-ը շատ գրական է, իսկ սարքել-ը կամ եփել-ը՝ ո՛չ այնքան, կամ հավաքել-ի փոխարեն անվերջ գործածում են հավաքագրել-ը, պատճառով-ի փոխարեն՝ պայմանավորված-ը և այլն։ Այս մասին ավելի մանրամասն կարդացեք վերոնշյալ ուղեցույցի ներածության «Մոլորություններ» բաժնում։

Աղոթքի, եգիպտական անապատների և հայրենիք պաշտպանելու մասին

 Ես չգիտեմ՝ սբ Սարգիսն իրո՞ք աղի բլիթ ուտողներին բարի բախտ բերում է, թե ոչ, բայց վստահ եմ, որ, ցավոք սրտի, անգամ բազմահազար անկեղծ աստվածասերների մեկտեղված ջերմ աղոթքները կամ այստեղ-այնտեղ տնկված խաչերը չեն փրկում զինված թշնամու հարձակումներից ու հայրենիքի կորստից։ Երևի երբեք որևէ  տեղ այնքան շատ աղոթողներ հավաքված չեն եղել, որքան քրիստոնեական վանականության օրրան եգիպտական անապատներում, որտեղ 4-5-րդ դարերում ծաղկում էին բազմաթիվ թե՛ միայնակեցական, թե՛ համայնակեցական վանքեր՝ բազմահազար կրոնավորներով, որ իրենց մարմնին բազմաթիվ նեղություններ տալով՝ զօրուգիշեր աղոթում էին։ Այդ վանքերը դեռևս 5-րդ դարից գիտե՞ք քանի անգամ են ավերվել թշնամի ազգերի հարձակումներից։ Կամ մի՞թե քրիստոնյա Եգիպտոսն այդպես հեշտությամբ կընկներ արաբական լծի տակ, կարաբանար ու իբրև քրիստոնյա պետություն իսպառ կվերանար աշխարհի երեսից, եթե աղոթքները զինված թշնամուց փրկելու զորություն իրոք ունենային։ Հավատը լավ բան է, աղոթքը՝ նույնպես, բայց սրանք միայն անձնական խնդիրների լուծման համար են, օրինակ՝ ներքին խաղաղություն ձեռք բերելու, հույսը չկորցնելու ու չվհատվելու, ոգեշնչվելու և այլն։ Բայց ազգային հարցեր չեն լուծում, ցավոք, և հայրենիքն ու զինվորներին չեն պաշտպանում թշնամու զենքից։ Իսկ մեր ժողովրդի մի շա՜տ մեծ մաս դեռ կարծում է, թե աղոթքով ու խաչով կամ անեծքով ու օրհնությամբ կարելի է ազգային հարցեր լուծել ու թշնամիներից ազատվել։ Սա տգիտություն է, ցավոք սրտի։ Ու նաև այս տգիտության դառը պտուղներն ենք մենք անվերջ ճաշակում։ Միշտ հիշե՛ք եգիպտական անապատների օրինակը։

Որտեղի՞ց ճարենք ստուպիդոմետր

Պատահե՞լ է, որ կարդացել եք մեկի ըստ ձեզ տխմար, անտրամաբանական գրվածքը, որը շատ տրամաբանական ու խելացի է թվում ուրիշ շատերի, և զարմացել մարդկային ապուշության վրա։ Կամ նկատե՞լ եք, թե ինչպես է ապուշը մի ուրիշին ապուշ համարում, և անհանգստացել Երկիր մոլորակի ապագայի համար։ Պիտի խոստովանեմ, որ երբեմն մտքումս ինչ-որ մարդկանց «ապուշ» եմ կոչում։ Օրինակ՝ կարդում եմ մեկի գրած տխմարությունը և մտքումս ասում. «Հարգելի՛ս, Դուք ապուշ եք»։ Միայն մտքումս եմ ասում և չեմ գրում կամ բարձրաձայնում, որովհետև եթե ինչ-որ մեկին ասեմ, որ նա ապուշ է, նա կհակադարձի. «Ապուշը դու ես», և ես կհայտնվեմ շատ ծանր իրավիճակում, որովհետև չեմ կարողանա իմ կարծած ապուշին ապացուցել, որ ապուշը ես չեմ, այլ ինքը։ Օրինակ՝ դուք կարո՞ղ եք ապացուցել, որ ապուշ չեք։ Գուցե ապո՞ւշ եք։ Հատկապես կարո՞ղ եք ապացուցել սա նրան, ում ապուշ եք կարծում։ Որովհետև նրա համար էլ գուցե ձեր իմաստուն ու տրամաբանված խոսքն է ապուշություն, և դուք՝ ապուշ։

Ա՛յ եթե լիներ մարդու ապուշությունը ստուգող ու չափող սարք՝ ստուպիդոմետր՝ ապուշաչափիչ, կարելի կլիներ դրանով չափել մարդու ապուշության աստիճանը, համեմատել մեկ այլ մարդու ապուշության աստիճանի հետ և որոշել, թե երկուսից ով է ավելի ապուշ։ Որովհետև սրտիս խորքում շատ լավ զգում եմ, որ զրո աստիճանի ապուշ դժվար թե գտնվի աշխարհում, ուստի մնում է միայն որոշել, թե ապուշության որ աստիճանը կարելի է անվտանգ համարել՝ «նորմայի մեջ», իսկ որ աստիճանից սկսած՝ անհանգստանալ։

— Հարգելի՛ս, Դուք ապուշ եք,– ասում եք։
— Ապուշը դու ես, մի՛ վիրավորիր։
— Ես չեմ վիրավորում, իրականությունն եմ մատնանշում։ Ասելով, որ Դուք ապուշ եք՝ նկատի ունեմ, որ ապուշության Ձեր աստիճանը նորմայից շատ բարձր է, ինչն էլ թույլ է տալիս Ձեզ «ապուշ» կոչել։ Իսկ իմ ապուշության աստիճանն այնքան ցածր է, որ ոչ մի չափորոշիչով ես չեմ կարող ապուշ համարվել։ Եթե Դուք դրան կասկածում եք, կարող ենք ստուպիդոմետրով ստուգել։

Բայց ստուպիդոմետր չկա։ Հետևաբար, ոչ միայն անիմաստ է ինչ-որ մեկին «ապուշ» կոչելը, այլև խիստ վտանգավոր ։)

«Կոմիտաս վարդապետ» անվան մեջ բոբո տեսնողներին

Ի պատասխան նրանց, ովքեր առաջարկում են «Կոմիտաս վարդապետ» անվան միջից հանել «վարդապետ»-ը՝ դրա մեջ անհարկի կրոնական երանգ կամ չգիտեմ ուրիշ էլ ինչ տեսնելով

Կոմիտասին իսկապես սիրող ու հարգող մարդը չի կարող սրբագրել այն անունը, որը ՆԱԽԸՆՏՐԵԼ է ինքը Կոմիտասը։ Կոմիտասի ամբողջական անունն է Տեր Կոմիտաս վարդապետ Սողոմոնյան. եթե աշխարհիկ անունն է պետք, ապա՝ Սողոմոն Սողոմոնյան։ Ուրեմն՝ քանի որ հոգևորականի ամբողջական անունը ներառում է թե՛ կրոնական կարգը, թե՛ ազգանունը, հստակ է, որ Կոմիտասի կենդանության օրոք հրատարակված նրա երկերում միայն «Կոմիտաս վարդապետ» գրելը՝ ազգանվան զեղչմամբ, գիտակից ընտրության արդյունք է։ Եթե նրա անունը գրեին ուրիշները, կգրեին Կոմիտաս վրդ. Սողոմոնյան՝ ազգանունն էլ հետը կնշեին, ինչպես միշտ անում են հոգևորականների անունները գրելիս։ Հետևաբար, Կոմիտասը հենց այդպես է ցանկացել, որ իրեն կոչեն՝ այդ երկու բառով։ Այդպես էլ ստորագրել է՝ Կոմիտաս վարդապետ։

Բացի դրանից, «Կոմիտաս» անունն առանց հավելյալ հստակեցման թերի է։ Նույնն է, թե ինչ-որ մեկին կոչես միայն Գևորգ, միայն Գրիգոր ևն։ Մենք ունենք նաև մեկ այլ նշանավոր Կոմիտաս՝ Է դարի Կոմիտաս Աղցեցի կաթողիկոսը, որը նույնպես նաև երաժիշտ է եղել և հեղինակել «Անձինք նուիրեալք» հայտնի շարականը։ Ուստի Կոմիտասը կարող է լինել նաև Աղցեցին, եթե չես հստակեցնում, թե որ Կոմիտասի մասին է խոսքը։

Համենայն դեպս կցում եմ երկու նկար՝ Կոմիտասի կենդանության օրոք հրատարակված նրա գրքերից տիտղոսաթերթեր, որ տեսնեք, թե ինչպես է նա ինքը ցանկացել ներկայանալ հանրությանը։ Խնդրում եմ, մարդու ընկալյալ անունը սրբագրել փորձելիս եթե չեք կարող այդ մարդու կարծիքը հարցնել, հետո նոր սրբագրել, այդ մարդու անունը ՀԱՆԳԻՍՏ թողեք և ավելի լուրջ ու օգտակար զբաղմունք գտեք։

Երբ կասկածամտությունը լավ բան է

Համացանցը մի մեծ աշխարհ է, որում կարելի է գտնել համարյա ամեն տեղեկույթ, հետևաբար նաև ամեն տեսակ սուտ ու կեղծիք։ Ուստի տարածվող ապատեղեկատվությանն ու ստին ակամա մասնակից չդառնալու համար միշտ էլ ցանկալի է տեղեկույթը տարածելուց առաջ հետևել համացանցային զգուշության կանոններից մեկին՝ տեղեկույթը տարածելուց առաջ ճշտել դրա իսկությունը, եթե չեք տարածում հեղինակ ունեցող հոդված, որում տրված ցանկացած տեղեկության (ուրեմն նաև ստի) համար պատասխանատվություն կրում է հեղինակը։

Ճշտումներ կատարելիս շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել հրապարակված նյութում աղբյուրների առկայությանը։ Նշվա՞ծ են այս կամ այն տեղեկության աղբյուրները, աղբյուրներն իրակա՞ն են, վստահելի՞ են։ Եթե, օրինակ, որպես տեղեկության աղբյուր նշվում են անորոշ «գիտնականներ» («գիտնականները պարզել են, որ....», «ըստ գիտնականների՝ ....»), բայց ոչ մի գիտնականի ոչ անուն է նշված, ոչ էլ ներկայացվող տեղեկույթն ամփոփող գրավոր աշխատանքի կամ թեկուզ բանավոր խոսքի տվյալները՝ համապատասխան աղբյուրների հղումներով, կասկածե՛ք ձեր կարդացածին և տարածելուց առաջ ավելի երկար մտածեք՝ արժե՞ տարածել մի բան, որն ամենայն հավանականությամբ սուտ է։ Եթե մի տեղեկության աղբյուրները նշված չեն, որովհետև այն հանրահայտ է, ապա դուք հեշտությամբ կգտնեք դրա մասին տվյալներ, օրինակ, «Վիքիպեդիայում»։ Իսկ այլ դեպքերում պարտադիր ուշադրություն դարձրեք աղբյուրների (տպագիր թե առցանց) և դրանց վստահելի հղումների առկայությանը։

Այսպես նաև համացանցում տարածվում են հայտնի մարդկանց վերագրվող բազմաթիվ իմաստուն կամ գեղեցիկ խոսքեր, որոնք իրականում այլ ծագում ունեն, այսինքն՝ չեն պատկանում նշված հեղինակներին։ Ուստի երբ որևէ հանրահայտ ու մեծանուն մարդու իմաստուն կամ գեղեցիկ խոսք եք հայտնաբերում, տարածելուց առաջ փորձեք ստուգել համացանցի առավել հարուստ հատվածում՝ անգլիալեզու էջերում, թե արդյո՞ք այդ մարդն իրոք ասել կամ գրել է նման բան։ Սովորաբար այսպիսի կեղծիքը շատ հեշտությամբ է բացահայտվում։ Օրինակ՝ «Գուգլի» որոնման տողում գրեք այսպիսի մի բան. «Did Shakespeare/Hitler/Einstein say/write "...."», և որոնման արդյունքներից պարզ կդառնա՝ ձեր գտած խոսքի հեղինակը նշված անձն է, թե ոչ, որովհետև եթե գործ ունեք տարածված խոսքի հետ, վստահաբար այլք ևս ձեզնից առաջ ցանկացել են պարզել դրա իրական հեղինակին և պարզել են։

Կասեք՝ եթե լավ խոսք է, ի՞նչ կարևոր է, թե այն ով է ասել. կարևորը ասելիքն է և ոչ թե դրա հեղինակը։ Համաձայն եմ, ուստի է՛լ ավելի կարևոր է դառնում այդ լավ խոսքը տարածելիս կեղծիքին ակամա չմասնակցելը, այսինքն՝ խոսքը տարածել առանց կեղծ հեղինակի հիշատակման։ Կեղծիքը գիտակցորեն թույլ տված անձը դա արել է՝ քաջ հասկանալով, որ այդ խոսքը, եթե պատկանում է մի անհայտ անձնավորության, չի ունենա նույն արժեքը և չի տարածվի նույն ջանասիրությամբ, ինչ մեծանուն մարդկանց անունով տարածվողը։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ նա սեփական կամ մեկ այլ աղբյուրից վերցված խոսքը տարածել է մի մեծանուն անհատի անունով։ Թեև կարծես թե որևէ բարոյական վնաս չի հասցնում այն մարդը, որ սխալ հեղինակով խոսք է տարածում, սակայն պատկերացրեք, թե ինչ կլինի, երբ նա հայտնվի դրախտում կամ, ամենայն հավանականությամբ, դժոխքում, և նրան պատահի, օրինակ, Շեքսպիրը և ասի. «Ո՛վ դու, ինչո՞ւ էիր իմ անունով տարածում մի բան, որը ոչ միայն չեմ ասել կամ գրել, այլև մտածել ու գրել եմ բոլորովին հակառակը։ Իմ համոզմունքին հակառակ միտք ինձ վերագրելը ծայրագույն անպատկառություն է։ Շեյթա՛ն և Բուբու, ավելացրե՛ք սրա կրակի ջերմաստիճանն ու ծծմբի խտությունը»։ Բա՞։

Այդպես նաև սուտ պատմություններ են հորինվում մեծանուն մարդկանց մասին՝ ինչ-որ բան քարոզելու համար։ Օրինակ՝ հավատացյալները Ալբերտ Այնշտայնի մասին մի կեղծ պատմություն են տարածում, որում ուսանող Այնշտայնն իբր ապացուցում է Աստծո գոյությունն իր դասախոսի հետ բանավեճում։ Սակայն մի փոքր հետազոտություն համացանցում, և պարզ է դառնում, որ այս պատմության նախնական տարբերակում ոչ մի Այնշտայն էլ չի եղել, այլ մի անանուն ուսանող, և հանրահայտ գիտնականի անունը պատմության մեջ հայտնվել է ավելի ուշ՝ այս հորինվածքին ավելի մեծ արժեք տալու համար («տեսե՛ք, անգամ Այնշտայնն է հավատացել Աստծուն և ապացուցել նրա գոյությունը»)։ Բացի դրանից, Այնշտայնի վերաբերյալ ոչ մի վավերական աղբյուրում նման պատմություն չկա։ Եվ միայն զարմանալ կարելի է, որ այս կեղծիքը գիտակցորեն կատարած մարդիկ՝ Աստծուն հավատացողները, կարծում են, թե Աստված իրենց այս ստի կարիքն ունի։

Այս երևույթը նոր բան չէ մարդկային մտքի պատմության մեջ։ Մարդիկ բոլոր ժամանակներում էլ, իրենց ցանկալի գաղափարներն առավել արժեքավոր ու ընդունելի դարձնելու և այսպիսով առավել հեշտությամբ տարածելու համար, դիմել են մարդկանց շրջանում հեղինակություն ունեցող անձանց անունների օգնությանը։ Իրենք ինչ-որ բան են գրել և, հասկանալով, որ այն միգուցե ոչ մեկին չհետաքրքրի՝ իրենց անվան անհայտ լինելու պատճառով, տարածել են իրենց գրվածքը, ասենք, սուրբ Ֆլանի անունով։ Կամ վերցրել են մի մերժված անձի (օրինակ՝ հերետիկոսի) երկ ու հեղինակին փոխարինել սբ Ֆլանով, որպեսզի կարողանան տարածել ինչ-որ ուսմունքի հիմնավորման համար իրենց անհրաժեշտ երկը։ Այդպես են ստեղծվել ու տարածվել, օրինակ, ավանդաբար առաջին դարի աթենացի եպիսկոպոս համարված Դիոնիսիոս Արիսպագացու անունով հայտնի և քրիստոնեական ուսմունքի ձևավորման մեջ շատ կարևոր դեր խաղացած երկերը, որոնց իրական հեղինակը, սակայն, ապրել է 5-6-րդ դարերում, և գիտնականները մինչ օրս զանազան տեսակետներ են հայտնում այն մասին, թե ով կարող էր լինել նա։

Գիտնականները, երբ ուսումնասիրում են այս կամ այն հին կամ միջնադարյան հեղինակի երկերը, միշտ բախվում են այս խնդրին և ստիպված են լեզվական ու բովանդակային վերլուծություններով տարբերել կեղծ գրվածքներն իսկականներից։

Իհարկե, միշտ չէ, որ հեղինակային կեղծ վերագրումները կատարվում են դիտավորյալ։ Երբեմն կարող ենք գործ ունենալ նաև շփոթմունքի կամ վատ հիշողության հետ, երբ, օրինակ, նույնանուն մի հեղինակ շփոթվում է մեկ ուրիշի հետ կամ հեղինակի անունը փոխվում է մարդկային վատ հիշողության պատճառով։

Այսօր, սակայն, այսպիսի շփոթմունքները կարող են արդարացվել միայն բանավոր խոսքում, երբ չունես որևէ բան ասելուց առաջ այն ճշտելու հնարավորություն, մինչդեռ գրավոր արտադրանք տալիս դրա հեղինակը պարտավոր է ճշտել իր տեղեկությունները, դրանց աղբյուրներն ու իրական հեղինակներին։

Զարմանալի է, որ թե՛ միտումնավոր ապակողմնորոշելու և չարիք հասցնելու, թե՛ իրենց պատկերացրած ճշմարտությունն ու բարին ուրիշներին հասցնելու համար մարդիկ երբեք չեն խորշել միևնույն զենքի՝ ստի գործածությունից։ «Նպատակն արդարացնում է միջոցնե՞րը» (ի դեպ, այս հանրահայտ խոսքը նույնպես հաճախ սխալմամբ վերագրվում է ո՛չ իր իրական հեղինակին)։

Հայոց և իսրայելական զինուժերի կորուստների համեմատություն

Պարզապես հետաքրքիր էր, և համեմատեցի 2017 թ. ընթացքում հայկական զինված ուժերի կրած կորուստները նույն ժամանակամիջոցում իսրայելական բանակի կրած կորուստների հետ։ Առաջինի աղբյուրը razm.info-ն է, երկրորդինը՝ Իսրայելի պաշտպանության բանակի՝ 2018 թ. հունվարյան հրապարակումը։ Այս արդյունքների հիման վրա առավել ճիշտ եզրակացություն կատարելու համար պետք է հաշվի առնել, որ Իսրայելի բնակչության թիվը 3-4 անգամ մեծ է Հայաստանի (ներառյալ Արցախը) բնակչության թվից։

Քաղաքացիական անձանց զինում

Քանի որ վերջերս հաճախ եմ կարդում, որ հայերս, ապրելով վտանգավոր գոտում և թշնամական երկրներով շրջապատված, նույնպես պետք է իրավունք ունենանք անձնական զենք ունենալու, ինչպես, օրինակ, շվեյցարացիք ու իսրայելացիք, համացանցից հայթայթեցի որոշ տեղեկություններ այս մասին։

Շվեյցարիայում զինվորական ծառայությունն ավարտելուց հետո անհատն իրավունք ունի ծառայության ժամանակ իրեն տրված հրազենը գնելու, սակայն հատուկ թույլտվություն ստանալուց հետո։ Յուրաքանչյուր քաղաքացիական անձ կարող է անձնական օգտագործման հրազեն գնել, սակայն դարձյալ պետք է թույլտվություն ստանա (քանի որ, օրինակ, հոգեկան հիվանդներին կամ նախկինում ծանր հանցագործություն կատարածներին զենք չեն տա)։ Այսպիսով՝ 8,5 միլիոն բնակչությամբ Շվեյցարիայի քաղաքացիական անձանց ձեռքին կա շուրջ 2 միլիոն հրազեն։ Շուրջ 10 տարի առաջ շատ ավելի շատ զենք կար՝ 3,4 միլիոն։ Շվեյցարացիք նաև ամեն տարի հրաձգության մրցումներ են անցկացնում 13-17 տարեկան պատանիների համար։ Եվ չնայած մարդկանց ձեռքում այսքան զենքի առկայությանը և շվեյցարացիների՝ զենքին տիրապետելու բարձր ցուցանիշներին՝ Շվեյցարիան հրազենով մարդասպանության համարյա զրոյական ցուցանիշ ունի։

Իսրայելում անձնական հրազեն ունենալու իրավունք տրվում է գրավոր ու բանավոր եբրայերենին տիրապետող, միայն 21 տարին բոլորած քաղաքացիական անձանց, եթե ծառայել են բանակում, իսկ եթե չեն ծառայել, ապա պիտի սպասեն մինչև 27 տարեկանը։ Ի դեպ, խոսքը չի վերաբերում ինքնաձիգներին, որոնք ունենալն արգելված է քաղաքացիական անձանց։ Քաղաքացիական անձը կարող է ունենալ առավելագույնը մեկ ատրճանակ կամ որսորդական հրացան։ Սա ունենալու իրավունքն էլ ամեն մեկին չի տրվում. կան բազմաթիվ արգելիչ հանգամանքներ, որոնց պատճառով հրազեն ունենալու իրավունք ստանալու համար ամեն տարի դիմած 10.000 իսրայելացիների միայն 20 տոկոսին է այդ իրավունքը տրվում։ Հրազենի իրավունքի արտոնագիրն էլ պիտի թարմացվի երեք տարին մեկ։ Բացի դրանից, Իսրայելի առողջապահության և հանրային անվտանգության նախարարությունները երեք ամիսը մեկ ստուգումներ են կատարում, որպեսզի, օրինակ, հոգեկան շեղումներով անձանց ձեռքին հրազեն չհայտնվի։ 2017 թ. մի հետազոտություն ցույց տվեց, որ 8 միլիոնից ավելի բնակչություն ունեցող Իսրայելի քաղաքացիական անձինք ունեն 557 000 գրանցված ու չգրանցված հրազեն։ Սակայն վերջերս Իսրայելում զենքի վերահսկողության օրենքը մեղմացվեց. 2018-ի օգոստոսին ընդունված օրենքի շնորհիվ այժմ Իսրայելի մինչև 500 հազարով ավելի քաղաքացիական անձինք (գլխավորապես՝ վետերան հետևազորայիններ և նախկին ոստիկաններ) հրազեն ունենալու իրավունք կստանան։

---

Աղբյուրներ

https://www.independent.co.uk/news/world/politics/switzerland-high-rates-gun-ownership-why-doesnt-no-mass-shootings-a8230606.html

https://www.businessinsider.com/does-switzerland-give-every-citizen-a-gun-2018-2

http://www.caliber3range.com/Professional-Courses/Firearms-Licensing

https://edition.cnn.com/2018/08/21/middleeast/israel-gun-laws-relaxed-intl/index.html

https://www.thewrap.com/carried-gun-israel-heres-learned-gun-control/

Թովիչ

Այս մարդը թովիչ է՝ օձահմա։ Ահա թե ինչպես են թովիչները թովում օձերին։ «Թովել» ու «թովիչ» բառերի բացատրությունները տեսեք այստեղ, այստեղ և «Նայիրիի» մնացած բառարաններում։

Կենդանիների պաշտպանի ելույթը

  Կենդանիների պաշտպանի ելույթը
կենդանիների պաշտպանությանը նվիրված միջտեսակային համաժողովում

Սիրելի ժողովակիցներ ու գաղափարակիցներ,

Վերջերս մի ուսումնասիրություն կարդացի, որը պնդում էր, որ կատուների 30 տոկոսը ձանձրույթից ընկնում է դեպրեսիայի մեջ։ Անկախ այդ ուսումնասիրության փաստերի վստահելիության աստիճանից՝ ինձ բնավ չի զարմացնում, որ կատուները կարող են տառապել դեպրեսիայից, ինչպես մարդիկ, քանի որ մեզ բոլորիս քաջ հայտնի է, որ ոչ միայն կատուները, այլև շները, ինչպես նաև այլ կենդանիներ, տառապում են համարյա նույն հիվանդություններից, ինչ մարդիկ, անգամ սրտի կաթված են ստանում կամ մեռնում քաղցկեղից։ Բանականությամբ մեզ զիջող մեր կրտսեր եղբայրներին ու քույրերին հատուկ են այն բոլոր զգացումները, որոնք հատուկ են մեզ՝ բանականությամբ նրանց բազմապատիկ գերազանցող մարդկանց. նրանք տխրում են մեզ պես, ուրախանում, զայրանում, քեն պահում ու վրեժխնդիր լինում, երախտիքը չեն մոռանում և այն հատուցում են, ատում ու սիրում են, սիրով կապվում, մենակությունից տառապում, անգամ անձնազոհության գնում հանուն սիրո, ընկերության և երախտագիտության։ Հայտնի է, թե ինչպես են մենասեր գայլերը երբեմն այնքան ծանր տանում իրենց կողակցի մահը, որ վշտից մեռնում են։ Մի խոսքով, ի՞նչ երկարացնեմ, բոլորիս քաջ հայտնի է, թե որքան նման են մյուս կենդանատեսակները մարդկանց։ Սակայն միայն այն պատճառով, որ պակաս զարգացած ուղեղ ու բանականություն ունեն, քան մարդիկ, մենք մեզ տարանջատում ենք նրանցից, ասես տարբեր աշխարհների ծնունդ լինենք, տարբեր միս ու արյունից կազմված լինենք, և ոտնահարում նրանց իրավունքները, տանջում ու ծառայեցնում նրանց կամ վերաբերվում նրանց իբրև սիրելի խաղալիքների, բայց ո՛չ իբրև մեզ պես լիարժեք անհատների։ Քի՞չ են մարդկանց մեջ հոշոտիչները, անգամ մարդակերները։ Եթե մենք ուտում ենք կովեր, ոչխարներ, խոզեր, հավեր ու ճագարներ, Հեռավոր Արևելքում՝ նաև այլ բազմաթիվ կենդանատեսակներ, զարմանալի ի՞նչ կա, որ մի երկու կենդանի էլ հոշոտի կամ ուտի մեզ՝ մարդկանց։ Այս աշխարհն այդպիսին է. բոլորն էլ գոյատևելու ճանապարհին ուտում են ինչ կարողանում են։ Ուստի մենք վայրենությամբ բնավ չենք զիջում մյուս կենդանատեսակներին, ավելին՝ գերազանցում ենք նրանց՝ հաշվի առնելով, որ բանականությամբ ավելի զորեղները պիտի որ պակաս վայրենի լինեին։

Ուրեմն՝ ի՞նչ տարբերություն իմ ու իմ կատվի միջև՝ բացի բանականության աստիճանից։ Ո՛չ մի։ Ես ուրիշ ոչ մի տարբերություն չեմ տեսնում իմ ու նրա միջև՝ իբրև կենդանի էակների։ Հետևաբար, մենք ունենք հավասար իրավունքներ։ Ահա այսպիսին պիտի լինի մարդու վերաբերմունքը մյուս կենդանատեսակների հանդեպ։ Մենք բոլորս բնության մասնիկներն ենք, նրա զանազան մասերն ու զարգացման օղակները։ Ես նույնքան կենդանի ու ասուն անասուն եմ, որքան իմ կատուն։ Իհարկե, պատիս հայտնվող սարդերին ես տանել չեմ կարողանում, բայց դրանում ևս բացահայտվում է իմ նմանությունը մյուս կենդանատեսակներին և նրանցից տարբեր չլինելը։ Ես պիտի պաշտպանեմ իմ բնակատեղին օտարներից, որոնք առանց իմ թույլտվության ներխուժում են իմ տարածք և այնտեղ որոշում իրենց տունը կառուցել ու ձագեր բազմացնել։ Այլ կենդանատեսակներ նույնպես հարձակվում են իրենց տարածքի սահմաններն առանց թույլտվության հատողների վրա։ Սա պաշտպանական բնական բնազդ է, սեփականության անկապտելի զգացում։ Այդ նույն սարդերը դանդաղ մահով սպանում և ուտում են պատահաբար իրենց տունը մտած ճանճերին և այլ միջատների։ Ես գոնե սարդերին սպանում եմ միանգամից, որ չտանջվեն։

Մարդկությունը շատ կարճ հիշողություն ունի։ Նա մոռացել է, որ կար ժամանակ, երբ մարդիկ վարազներին, ցլերին, գայլերին, շներին, արծիվներին և բազմաթիվ այլ կենդանիների պաշտում էին այնքան, որ համարում էին իրենց նախնիները։ Մարդիկ իրենց կոչում էին կենդանիների անուններով, անգամ չէին խորշում կոչել իրենց Գայլ, Վարազ կամ Մրջյունիկ։ Տեսեք քանի արջ Արթուրներ ու Արշակներ կան, քանի աղավնի Հովնաններ ու Վարուժաններ, կարմիր գայլ Ռուդոլֆներ, շնագայլ Առնակներ, գորտ Վազգեններ, առյուծ Լևոններ, Կորյուններ, Արիելաներ, մաքի Ռաքելներ, շիկահավ Ռոբիններ, արծիվ Արեններ ու Արծվիկներ։ Մի՞թե անգամ այս անունները ոչինչ չեն հուշում մարդկանց։ Մինչդեռ այսօր մարդիկ կենդանիների շատ անուններ գործածում են իբրև վիրավորական բառեր՝ էլ շուն, էլ էշ, էլ խոզ, էլ աղվես ու կրիա։ Եվ սա ցույց է տալիս կենդանիների հանդեպ մարդու պախարակելի բարձրամտությունը։

Խոսքս ուզում եմ եզրափակել մի կարևոր առաջարկությամբ։ Կենդանիների պաշտպանությունը կմնա միշտ ձևական, երկրորդական մի բան, մնացորդային, եթե մենք չբռնենք գաղափարական փոփոխություններ կատարելու ճանապարհը։ Մենք պետք է, մանկապարտեզից ու դպրոցից սկսած, կրթենք մարդկանց նոր սերունդներին այնպես, որ նրանք ոչ մի տարբերություն չդնեն իրենց և մյուս կենդանատեսակների միջև, հասկանան, որ բոլորս էլ հավասար արարածներ ենք։ Եվ բանականության աստիճանը պիտի պատճառ չդառնա պակաս բանականություն ունեցող կենդանատեսակների հանդեպ արհամարհանքի, ծաղրի, նվաստացման, բռնության, ստրկության, իբրև զվարճանքի առարկա գործածության, բանտարկության, հարկադիր ու ծեծով վարժեցման, ինչպես որ այսպիսի վերաբերմունքի չեն արժանանում մյուս կենդանատեսակներից շատ ավելի անբան ու անխելք մարդ նորածինները կամ այն մարդիկ, որ ծնվել են մտավոր խեղումներով, այսինքն՝ վնասված բանականությամբ։

Շնորհակալություն ուշադրության համար։
(Բուռն ծափահարություններ, խռնչոցներ, կռինչներ, վրնջոցներ, հաչոցներ, մլավոցներ, ծվծվոցներ, մայուններ, բառաչոցներ, սուլոցներ, ոռնոցներ, զռռոցներ, մկկոցներ ու ծուղրուղունե՜ր)

Եկեք մի բարի գործ անենք :)

Շուտով տասը տարին կլրանա այն բախտավոր ու երջանիկ օրվանից, որ վերջապես տեսանք «Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատուի» վերջին՝ 2006 թ. հրատարակությունը։ Չծանրանալով այս հրատարակության  թերությունների և առաջացրած որոշակի հիասթափության վրա՝ ասենք, որ այս գիրքը, այնուամենայնիվ, պետքական է, և լավ կլիներ, որ ամեն հայ ընտանիք այն ունենար։ Ի վերջո, գրքի սկզբում այդ ժամանակվա ՀՀ ԿԳՆ նախարարի երկու խոսքի թավատառ վերնագիրը հայտարարում է. «Ի ՆՊԱՍՏ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ»։

Բայց արի ու տես, որ այս տեղեկատուի հրատարակիչները հեղինակային իրավունքի մասին օրենքն այնքան լավ են հարգում, որ այս արագափոփոխ աշխարհում ժամանակից արդեն բավականին հետ ընկած շուրջ տասնամյա այս տեղեկատուն, որն արդեն գրախանութներում էլ չկա, պահում են հազար փակի տակ, և դրա pdf տարբերակը հասանելի է միայն խիստ անհարմարավետ առցանց ընթերցման համար՝ ISSUU.com կայքում։ Այս կայքը թույլ է տալիս նաև ներբեռնել այնտեղ տեղադրված գրքերը, բայց սա չի վերաբերում «Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատուին». գիրքը տեղադրողն այն ներբեռնելու հնարավորությունը վերացրել է անգամ այդ կայքում գրանցվածների համար։