Անունները «թարգմանե՞լ», թե ոչ

Ժամանակակից հատուկ անունները՝ մարդկանց թե վայրերի, սովորաբար չեն «թարգմանվում», այսինքն՝ պահպանվում են այդ անունների՝ աղբյուր լեզվում եղած ձևերը, որոնք ներկայացվում են տառադարձությամբ։ Իսկ պատմական դեմքերի անունները և համաքրիստոնեական սրբերի (կամ պատմությունից հայտնի նշանավոր անձանց) անունը կրող միապետների, եկեղեցիների ու երբեմն նաև տեղանունների, ինչպես նաև ժամանակակից եկեղեցական առաջնորդների անունները լեզուների մեծ մասում սովորաբար ներկայացվում են ոչ թե տառադարձությամբ, այլ տվյալ լեզվում այդ անունների ավանդական ձևերով (եթե դրանք կան)։

Պատմական դեմքեր

Հուլիոս Կեսար, Դիոկղետիանոս կայսր, Վաղես կայսր, Շապուհ թագավոր, Պողոս առաքյալ, Մատթեոս ավետարանիչ, սբ Հեղինե, սբ Նիկողայոս, Բարսեղ Կեսարացի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Օգոստինոս Հիպպոնացի (ո՛չ Ավգուստինուս Երանելի), Ֆրանչիսկոս (ո՛չ Ֆրանցիսկուս)*

* Լատինական -us վերջավորությունը հայերենում ավանդաբար միշտ ներկայացվել է -ոս ձևով։

Սրբերի անուններ կրող եկեղեցական առաջնորդներ նոր ժամանակներում

Հռոմի Հովհաննես-Պողոս պապ, Հունաց տիեզերական պատրիարք Բարթողոմեոս Ա, բայց՝ Կիրիլ պատրիարք (այս մասին տես այս հոդվածի վերջին պարբերությունում)

Սրբերի անունով տեղանուններ

Սբ Հեղինեի կղզի, Սբ Լավրենտիոս գետ

Բրիտանական միապետների անուններից որոնք համաքրիստոնեական սրբերի անուններ են, լեզուների մեծ մասում, ուստի նաև հայերենում, «թարգմանվում» են։ Աննա, Եղիսաբեթ, Գեորգ (հայերենում Գևորգ զորավարի անունը դասական ուղղագրությամբ նաև Գէորգ է գրվում, օրինակ՝ այս անունն ունեցող հայ կաթողիկոսները պաշտոնապես Գէորգ են կոչվում, ուստի «Գեորգ» ձևը նույնպես հայերեն է)։ Ինչ վերաբերում է William-ին, թեև եվրոպական լեզուներում այն ներկայացվում է այդ լեզուներում այս անվան ավանդական տարբերակներով՝ Wilhelm (գերմ.), Guillaume (ֆր.), Guillermo (իսպ.), Guglielmo (իտ․) ևն, սակայն հայերենում ռուսերենի ազդեցությամբ գործածվող գերմանական Վիլհելմը տրամաբանական չի թվում, քանի որ գործ ունենք ոչ թե գերմանացի, այլ անգլիացի միապետի անվան հետ։ Քանի որ William-ը ոչ համաքրիստոնեական սրբի անուն է, ոչ էլ հայոց պատմությունից կամ մատենագրությունից հայտնի նշանավոր պատմական անուն, որ ունենար հայերեն կայուն ավանդական ձև, այն հայերենում պետք է հենց Ուիլյամ ձևով էլ ներկայացվի։ Նույնը վերաբերում է անգլիական Charles-ին. այն հայերենում ճիշտ է ներկայացնել հենց Չարլզ ձևով։

Վերոնշյալ սկզբունքը կիրառելի է նաև եվրոպական այլ տերությունների միապետների անունները հայերենում ներկայացնելիս, սակայն հաշվի առնելով նաև հետևյալը։ Քանի որ եվրոպական շատ տերություններում երկար դարեր՝ մինչև Ռեֆորմացիան, պաշտոնական կրոնը կաթոլիկությունն էր, ուստի լատիներենն էլ երկար ժամանակ պաշտոնական գրական լեզու էր եվրոպական շատ ազգերի համար։ Հետևաբար միապետների անուններն ունեին նաև լատինական պաշտոնական ձևեր։ Օրինակ՝ գերմանական Ludwig-ի կամ ֆրանսիական Louis-ի լատինական ձևը Ludovicus է։ Սա է պատճառը, որ այս անունն ունեցող գերմանացի կամ ֆրանսիացի միապետները որոշ լեզուներում ոչ թե Լուդվիգ կամ Լուի են կոչվում, այլ Լուդովիկոս (օր.՝ հուն. Լուդովիկոս, ռուս.՝ Լյուդովիկ)։ Հայերենում հաճախ նույնպես եվրոպական միապետների լատինական և ոչ թե ազգային անվանաձևերն են գործածվում։ Սա սխալ համարել չենք կարող այն դեպքերում, երբ այդ միապետներն իրո՛ք կոչվել են լատինական անվանաձևով (ավելի վաղ ժամանակաշրջաններում) կամ նաև՛ լատինական անվանաձևով։

Ռուսական միապետների անունները, նույնիսկ եթե համաքրիստոնեական սրբերի անուններ են, հայերենում (ի տարբերություն եվրոպական շատ լեզուների) ընդունված է տառադարձել, ոչ թե ըստ ընդհանուր սկզբունքի «թարգմանել». այսինքն՝ գրում ենք Նիկոլայ, Իվան, Ելիզավետա Պետրովնա* ևն (բացառություն է Պետրոս Ա-ն)։ Այս նույն սկզբունքով առաջնորդվելով՝ նաև ռուսաց եկեղեցու պատրիարքների անունների ռուսական ձևերն ենք պահպանում, օրինակ՝ Կիրիլ պատրիարք։

* Հայրանունն այս դեպքում ամբողջական անվան մասն է և մակդիր չէ, ուստի հայերենում ներկայացվում է նույն սկզբունքով՝ տառադարձությամբ և ոչ թե թարգմանությամբ։

Արդեն հասանելի է Արմենակ Եղիայանի «Արեւմտահայերէնի ուղղագրական, ուղղախօսական, ոճաբանական ուղեցոյցը»

Ուրախալի լուր հայերենասերների և հատկապես արևմտահայերենով հետաքրքրվողների համար։ Արմենակ Եղիայանի ստվարածավալ «Արեւմտահայերէնի ուղղագրական, ուղղախօսական, ոճաբանական ուղեցոյցը» ոչ միայն հրատարակվել է, այլև ազատորեն հասանելի է բոլորի համար։ Կարող եք առցանց կարդալ կամ ներբեռնել «Նայիրի» կայքից այս հղումով։

 

Արևմտահայերի անունների տառադարձություն

 

Արևմտահայերի լատինատառ անունները արևելահայերի մեծ մասը սխալ է հայերենացնում, այսինքն՝ արտահայտում հայերեն տառերով։ Ցավոք, այս առումով տգետ են նաև պետական այն մարմինների աշխատողները, որոնք գրանցում են Հայաստանի քաղաքացիություն ստացող արևմտահայերին։ Այս տգիտության հետևանքով աղավաղվում են արևմտահայերի հայատառ անունները։ Բացարձակապես անընդունելի են Վասկեն, Կևորկ, Անահիդ և այլ այսպիսի տառադարձումները։ Ոչ մի արևմտահայ իր հայատառ անունն այսպես չի գրում, ուստի արևելահայն էլ չպիտի գրի և չպիտի աղավաղի այս անունները։ Խորհրդային շրջանում բազմահազար արևմտահայեր հայրենադարձվեցին ու եկան Հայաստան իրենց օտարագիր փաստաթղթերով։ Բայց նրանց նոր փաստաթղթերում հայատառ անունները չէին աղավաղվում․ Խորհրդային Հայաստանի համապատասխան մարմիններում գիտեին ինչպես ճիշտ տառադարձել արևմտահայերի անունները։ Իսկ այժմյան Հայաստանում համատարած անգրագիտություն է այս առումով, և սա ամոթալի է։

Արևմտահայերենի հնչյունական համակարգը տարբերվում է արևելահայերենի հնչյունական համակարգից։ Պայթական բաղաձայնների մեկ երրորդը (շնչեղ խուլեր) արևմտահայերենում ընթերցվում է ճիշտ այնպես, ինչպես արևելահայերենում, սակայն երկու երրորդի (ձայնեղներ և պարզ խուլեր) արտասանությունը տարբերվում է։ Արևմտահայերի անունների լատինատառ ձևերը կամ տառադարձումները արևելահայերենում ճիշտ արտահայտելու համար ԽԻՍՏ ԿԱՐԵՎՈՐ է իմանալ, թե ինչպես են արևմտահայերն արտասանում, ուստիև լատինատառ տառադարձում ձայնեղ և պարզ խուլ բաղաձայնները։

Պայթականների արտասանությունը արևելահայերենում ու արևմտահայերենում

1. Շնչեղ խուլեր — փ, ք, թ, ց, չ —— արտասանվում են նույն կերպ

2. Արևելահայերենի ձայնեղ պայթականներ — բ, գ, դ, ձ, ջ —— արևմտահայերենում արտասանվում են ինչպես շնչեղ խուլերը (բ → փ, գ → ք, դ → թ, ձ → ց, ջ → չ)

3. Արևելահայերենի պարզ խուլեր — պ, կ, տ, ծ, ճ —— արևմտահայերենում արտասանվում են ինչպես արևելահայերենի ձայնեղ պայթականները (պ → բ, կ → գ, տ → դ, ծ → ձ, ճ → ջ)

Հետևաբար, արևմտահայերենում վերոբերյալ 2-րդ և 3-րդ խմբի տառերը լատինատառ արտահայտվում են հետևյալ կերպ։

բ — գ — դ — ձ — ջ

p — k — t — ts — ch/tch

 —————————————————————

պ — կ — տ — ծ — ճ

b — g — d — dz — j/dj

Այս փոքրիկ աղյուսակը կօգնի, որ ճիշտ տառադարձեք արևմտահայերենից լատինատառի և լատինատառ տառադարձություններն էլ ճիշտ ՀԵՏ ՇՐՋԵՔ, այսինքն՝ արևմտահայերի անուն-ազգանունների լատինատառ ձևերը ճիշտ արտահայտեք հայերեն տառերով։

Կրկնենք․ արևմտահայն իր անունը հայատառ ԵՐԲԵՔ չի գրի Անահիդ, Կևորկ, Վասկեն և այլն։ Նա ԳՐՈՒՄ Է Անահիտ, Գևորգ, Վազգէն և այլն, բայց ԱՐՏԱՍԱՆՈՒՄ է Anahid, Kevork (|Քևորք|), Vazken/Vasken, ուստի այս անունները լատինատառ գրում է, ինչպես արտասանում է։ Սակայն հայերենում՝ արևմտահայերեն լինի, թե արևելահայերեն, այս անունները պիտի գրվեն իրենց ավանդական ու մեզ ծանոթ ձևերով։

Հարգելի՛ արևելահայեր, հատկապես պետական մարմիններում կամ, օրինակ, բանկերում աշխատող, մի՛ աղավաղեք մեր արևմտահայ եղբայրների ու քույրերի անունները։ Սովորե՛ք վերոբերյալ փոքրիկ աղյուսակի տառադարձական սկզբունքները։

Ո՞վ, թե որ

Անձնանիշ գոյականների հետ գործածվող (այսինքն՝ դրանց լրացնող) հարաբերական դերանվան խնդիրը վերջին տարիներին դարձել է վիճաբանությունների առարկա։ Սա այն խնդիրներից է, որոնց վերաբերյալ տարբեր լեզվաբաններ ունեն տարբեր կարծիք։ Ոմանք հայերենի համար անհարազատ երևույթ են համարում անձնանիշ գոյականների հետ գործածվող ով հարաբերական դերանունը (օրինակ՝ բժիշկը, ով...), մինչ նա անձնական դերանվան հետ դրա գործածությունը՝ ընդունելի և ճիշտ։ Ոմանք էլ (օրինակ՝ 2017 թ. «Ուղեցույց հայոց լեզվի» դասագրքի կամ 2016 և 2021 թթ. «Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ» դասագրքի հեղինակները՝ Յուրի Ավետիսյանն ու համահեղինակները) ով հարաբերականը որ(ը) հարաբերականի հետ հավասար ընդունելի են համարում։ Տողերիս հեղինակը հետևյալ երեք տարբերակներից ոչ մեկը սխալ չի համարում։

Չգործող հղումների մասին

Այստեղ տրվող տեղեկությունը կա մեր կայքի «Գրադարան» էջում, բայց հասկացանք, որ անհրաժեշտ է առանձին գրառմամբ ևս այն մատուցել ընթերցողներին։

ԿԱՐԵՎՈՐ

Եթե գիրքը տեղադրված է greenstone-ով սկսվող որևէ հասցեում (այսինքն՝ ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գիտական գրադարանի շտեմարաններում) և չի բացվում, նշանակում է՝ այդ գիրքը բացող առցանց ընթերցիչը չի գործում։ Այդ դեպքում գիրքը պիտի բացեք որպես PDF, այսինքն՝ հասցեի տողի վերջում _index.html-ը փոխարինեք .pdf-ով։

Օրինակ՝

http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armbook/books/tchanaparhordutyun_i_metsn_hayastanh1_index.html

հասցեն պիտի դառնա՝

http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armbook/books/tchanaparhordutyun_i_metsn_hayastanh1.pdf

Եթե սա էլ չօգնի, նշանակում է՝ գրքի հասցեն փոխվել է։ Ուստի գնացեք այս էջ, «ԷԼ. ԳՐՔԵՐ» սյունակում գտեք ձեզ անհրաժեշտ շտեմարանը, մտեք և որոնեք անհրաժեշտ գիրքը։

***

Եթե գրքի հասցեն սկսվում է ներքոբերյալ տողերից մեկնումեկով (այսինքն՝ գիրքը տեղադրված է ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնի բաժին-կայքերից մեկնումեկում), ապա գիրքը չի բացվի, քանի որ այդ կայքերի հիմնական հասցեները փոխվել են։ Բայց դուք կարող եք դրանք բացել, եթե գրքի հասցեի սկզբի մասում ավելացնեք -am.armin մասը, ինչպես ներկայացված է ստորև։ (Առայժմ մենք ինքներս չունենք հնարավորություն մեր գրացուցակներում գտնելու այս բոլոր գրքերը և փոխելու հասցեները)։


Հասցեի www.armenianlanguage.am/ սկիզբը պիտի դառնա www.armenianlanguage-am.armin.am/

www.armenianarchaeology.am/ → www.armenianarchaeology-am.armin.am/
www.armenianreligion.am/ www.armenianreligion-am.armin.am/
www.armeniaculture.am/ → www.armeniaculture-am.armin.am/
www.armeniansgenocide.am/ → www.armeniansgenocide-am.armin.am/
www.armeniandiaspora.am/ → www.armeniandiaspora-am.armin.am/
www.historyofarmenia.am/ → www.historyofarmenia-am.armin.am/


Օրինակ՝ 
http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/687/OSMAN.pdf
→
http://www.armeniansgenocide-am.armin.am/images/menus/687/OSMAN.pdf

Հայերենի «ֆ» տառը

Շատերին է հետաքրքրում, թե ով է ստեղծել հայերենի «ֆ» տառը, եթե այն չի ստեղծել Մեսրոպ Մաշտոցը։ Ոմանք կարդացել են, որ հայերենի «օ» և «ֆ» տառերը հետագայում՝ թերևս 11-րդ դարում, հունարենից են ներմուծվել հայոց այբուբեն, սակայն հունարեն այբուբենում չեն կարողանում գտնել «ֆ»-ին նման տառ։ Պատճառն այն է, որ հունարեն այբուբենի այսօր գործածվող տարբերակում են միայն փնտրում։ Հին դարերում տարածված հունարեն բոլորգիր տառատեսակում «ֆի» տառի (φ) տեսքը մեր «ֆ»-ի նման է։ Կից նկարներում 9-10-րդ դդ. հունարեն ձեռագրերից նմուշներ են, որտեղ կարող եք հստակ տեսնել «ֆ» տառաձևը։ Նկարների աղբյուրը հետևյալ էջն է՝ https://spotlight.vatlib.it/greek-paleography/feature/3-old-round-minuscule, որտեղ կարող եք նաև այլ ձեռագրային նմուշներ տեսնել։

Նոր պարսկերեն և արաբերեն բառեր արդի հայերենում

Թարմացվել է 2024 թ. մարտի 29-ին։

Նոր պարսկերեն և արաբերեն բառեր, որոնց մի մասը հայերենին անցել է թյուրքական լեզուների միջոցով

Ներկայացվող ցանկը խիստ հեռու է ամբողջական լինելուց և չի հավակնում այդպիսին լինելու։ Այն պարզապես մոտավոր պատկերացում է տալիս արդի հայերենում (գրական լեզու և բարբառներ) դեռևս գործածվող և հայաստանաբնակների մեծ մասի համար հիմնականում հասկանալի այն փոխառությունների մասին, որոնք հայերենին անցել են միջին հայերենի շրջանից մինչև 20-րդ դար նոր պարսկերենից ու արաբերենից, հաճախ թյուրքական լեզուների (թուրքերեն, ադրբեջաներեն) միջոցով։ Ոչ միշտ է հստակ, թե բառն ուղղակի՞ փոխառություն է ծագման լեզվից, թե անցել է հայերենին թյուրքական լեզուների միջոցով։ Նույն բառը կամ դրա բարբառային ձևերից մեկը մի հայերեն բարբառ կարող էր թյուրքական լեզվի միջոցով անցած լինել, իսկ մի ուրիշում տեղ գտած լինել հենց ծագման լեզվից։

Ցանկի բառերի համար ներկայացված են հայերենում այսօր դրանց տրվող նշանակությունները, որոնք երբեմն կարող են տարբերվել ծագման լեզուներում (կամ հայերենում դրանց ունեցած նախկին) նշանակություններից։

Ցանկում ներառել ենք մի քանի վրացերեն ու քրդերեն բառ ևս՝ պարզապես դրանց ծագումը ցույց տալու համար։

Տեսեք նաև թյուրքական ծագման փոխառությունների մեր ցանկը։

 

Թյուրքական ծագման բառեր հայերենում

Թարմացվել է 2023 թ. մարտի 30-ին։

Թյուրքական ծագման (թուրքերեն, ադրբեջաներեն, թաթարերեն) բառեր,

որ այսօր գործածական են հայոց լեզվի տարբեր շերտերում (գրական և խոսակցական հայերեն, բարբառներ)

Ներկայացված են այսօր հայերենում այդ բառերին տրվող նշանակությունները, որոնք երբեմն կարող են տարբերվել հենց թյուրքական լեզուներում (կամ հայերենում դրանց ունեցած նախկին) նշանակություններից։

Ցանկը հեռու է ամբողջական լինելուց և դեռևս լրացվելու է նոր միավորներով, և դեռևս կատարվելու են ճշգրտումներ, եթե նկատենք, որ իբրև թյուրքական ներկայացվող բառն իրականում պարսկական կամ արաբական ծագում ունի։ Այդ դեպքում այն տեղափոխելու ենք մեր կազմած մյուս ցանկը, որի հղումը տրված է ներքևում։ 

Հայերենի այսօր կենդանի որոշ բարբառներում կամ բարբառախոսների ավագ սերնդի շրջանում գործածվում են թյուրքական ծագման նաև այնպիսի բառեր, որ այս ցանկում չկան, սակայն դրանք, կարծում ենք, հասկանալի չեն այդ բարբառներով չխոսող հայաստանցիների մեծամասնությանը, ուստի այս ցանկում չեն ներառվելու։

Տեսեք նաև մեր մյուս ցանկը, որ ներկայացնում է հիմնականում նոր պարսկերենից ու արաբերենից փոխառություններ, որոնց մի զգալի մաս հայերենին անցել է դարձյալ թյուրքական լեզուների միջոցով։

Սննդին վերաբերող բառերը ներկայացված են հիմնական ցանկի ներքևում՝ առանձին։