12/19/19

Սպասե՞լ, թե սպասՎել


ՍպասՎում են անակնկալներ։
ՍպասՎում է հաճելի եղանակ։

ԲԱՅՑ՝

Մեզ սպասում են անակնկալներ։
Ձեզ սպասում է հաճելի եղանակ։


Երբ նշում ենք, թե ՈՒՄ է սպասում ինչ-որ բան, ապա այդ ինչ-որ բանը սպասո՛ւմ է ինչ-որ մեկին, չի՛ սպասվում ինչ-որ մեկին։

Ա-ն սպասում է Բ-ին։ (Ոչ թե Ա-ն սպասՎում է Բ-ին)։

Հետևաբար՝

Բ-ին սպասում է Ա-ն։ (Բառերի դասավորության փոփոխությունից բայի ձևը չի փոխվում)։

8/12/19

Քննադատությունը քաղաքացիական պարտականություն է

Մեր մեջ տարատեսակ շատ վախեր կան, կարելի է ասել՝ մարդը վախերի կծիկ է նաև։ Վախն ընդհանրապես բնական երևույթ է, պաշտպանիչ։ Բոլոր կենդանի արարածներն էլ ունեն վախի զգացում։ Դարձյալ վախն է պատճառը, որ մարդիկ կա՛մ լռում են ի տես անարդարության, խաբեության ու անօրինության, կա՛մ փորձում լռեցնել սրանց մասին բարձրաձայնողներին, կա՛մ քծնում վախի առարկային։ Որովհետև վախենում են կա՛մ պատժից, կա՛մ ինչ-որ բան կորցնելուց, կա՛մ չստանալուց այն, ինչի ակնկալիքն ունեն։ Գիտակցաբար թե ենթագիտակցաբար։ Ես այս մարդկանց հասկանում եմ, բայց նրանց շրջապատում ինձ լավ չեմ զգում։ Լավ եմ զգում անվախների և ոչ անտարբերների հետ։ Որովհետև միայն ոչ անտարբերն է, որ չի կարողանում լռել, երբ անարդարություն ու չարիք է տեսնում։ Իսկ ինչ վերաբերում է պետական այրերին ու նրանց գործերը քննադատելուն և ոչ թե պարզապես միայն վատ երևույթները՝ ընդհանրաբար, ապա այսպիսի քննադատությունը ոչ միայն պախարակելի երևույթ չէ, եթե իսկապես ցանկանում ենք զարգացած ժողովրդավարական երկիր կառուցել, այլև ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆ է։ Կուզեի, որ եղեռն, օտարների լուծ ու խորհրդային տարիներ տեսած հայ ժողովուրդը հնարավորինս ավելի ու ավելի ձերբազատվեր իր վախերից և, այո՛, քննադատեր նրանց, ում ընտրում է և կարգում ծառայության։ Մենք թագավոր ու իշխաններ չենք ընտրում, մենք ընտրում ենք ծառայողներ, որոնք հաշվետու են հանրությանը՝ իրենց ընտրողներին, և ապրում են վերջիններիս հարկերի հաշվին։ Մեր ժողովրդի մի ստվար զանգված դեռ սա չի հասկացել, ցավոք, և կառավարական ու պետական ծառայողներին վերաբերվում է իբրև տերերի ու իշխանների։ Այս իսկ պատճառով «իշխանություններ» եզրն էլ է սխալ՝ անցյալի կարգերից մնացած ժառանգություն, որը չի համապատասխանում այն հասարակարգին, որին այսօր ձգտում են Հայաստանը և բոլոր քաղաքակիրթ երկրները։ Այս բառը պարզապես գործածում ենք հարմարության համար ու սովորության համաձայն։ Չքննադատվող, անվերջ հսկողության տակ չպահվող, ուստի զգոնությունը կորցնող «իշխանությունները» երկիրը դարձնում են միապետական, բռնապետական կամ ավազակապետական։ Մեզնից ոչ ոք, կարծում եմ, չի երազում ապրել Հյուսիսային Կորեայի պես մի երկրում։

1999 թվականի փետրվարին Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական համալսարանի The Tech պարբերականում մեկը քննադատում է այդ նույն համալսարանի պրոֆեսոր, հայտնի լեզվաբան ու փիլիսոփա Նոամ Չոմսկուն Ամերիկայի կառավարությանը շարունակ սուր քննադատելու համար և ասում, թե թող Չոմսկին միայն իր ոլորտով՝ լեզվաբանությամբ զբաղվի և ոչ թե քաղաքականության մեջ քիթը խոթի՝ թքելով իրեն աշխատավարձ տվող պետության երեսին։ Ի պաշտպանություն Չոմսկու՝ նույն պարբերականի 1999 թ. մարտի 5-ի համարում տպագրվում են հոդվածներ, որոնցից մեկը՝ երիտասարդ գիտնական Ջուլիա Շտայնբերգերի փոքրիկ հոդվածը, վերնագրված է «Քննադատությունը քաղաքացիական պարտականություն է»։ Հեղինակը մասնավորապես գրում է, որ քննադատությունը ժողովրդավարական երկրի քաղաքացու իրավունքներից մեկն է, և որ ոչ մի ժողովրդավարական երկիր չի կարողանա զերծ մնալ կոռուպցիայից, եթե նրա քաղաքացիները քննադատաբար չվերաբերվեն իրենց կառավարությանը և չբարձրաձայնեն իրենց մտահոգությունների մասին։

Այնպես որ, սիրելի «լռակյա՛ց» հայեր ։), եթե չեք ցանկանում ապրել միապետական հասարակարգում, վերադառնալ ստալինյան կարգերին կամ խայտառակվել իբրև մի նոր Հյուսիսային Կորեա, ավելին՝ եթե չեք ցանկանում, որ տգետ կառավարիչների պատճառով ավերվի ու կործանվի մեր հայրենիքը, իսկ մեր ժողովուրդը հերթական անգամ զրկվի սեփական պետություն ունենալու բախտավորությունից (ցավոք, այս վտանգը միշտ էլ կա), անտարբեր մի՛ եղեք ձեր վախերի պատճառով, մի՛ լռեք կամ գոնե լռելու դեպքում մի՛ փորձեք քննադատողներին լռեցնել։ Սա այն դեպքն է, երբ դուք սխալ եք, իսկ խոսողները՝ ճիշտ ։)




7/9/19

Հովհ. Թումանյանի երկերի լիակատար ժողովածուի (Երևան, 1988-1999) 9-10-րդ հատորների բովանդակությունը

Այստեղ էլ մեկտեղել ենք 9-10-րդ հատորների բովանդակությունը՝ նամակների որոնումը հեշտացնելու համար։ Հղումները տանում են «Վիքիդարանի» կայք։ Ներքևի ցուցակում տրված են միայն տարեթվերի առաջին էջերի հղումները։ Անհրաժեշտ էջը գտնել «Վիքիդարանի» բացված էջի աջակողմյան սյան Go to page հարմարանքի միջոցով։

Վրիպակներ գտնելու դեպքում տեղեկացրե՛ք, խնդրում ենք։

1-8-րդ հատորների ցանկը տեսնել այստեղ։

IX և X հատորների նամակների հասցեատերերի այբբենական ուղեցույց ․ ․ ․ . 747


ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ՀԵՏԵՎՅԱԼ ՀԱՏՈՐՆԵՐԻ

* Թումանյան Հովհաննես, Հատոր իններորդ. Նամակներ. 1885-1904, Երևան, 1997

* Թումանյան Հովհաննես, Հատոր տասներորդ. Նամակներ. 1905-1922, Երևան, 1999 

Հովհ. Թումանյանի երկերի լիակատար ժողովածուի (Երևան, 1988-1999) 1-8-րդ հատորների ցանկերը՝ հղումներով

Հղումները տանում են «Վիքիդարանում» տեղադրված տեսածրված համապատասխան հատորների տիտղոսաթերթեր։ Հատորի անհրաժեշտ էջը գտնել աջակողմյան սյան Go to page հարմարանքի միջոցով։

Ներքոբերյալ տեքստը վերցվել է նույն կայքից, պարզապես բոլոր էջերի նյութը մեկտեղվել է նույն էջում՝ որոնումը հեշտացնելու համար։ Հնարավորինս սրբագրել ենք (քանի որ գրանշանների օպտիկական ճանաչման հետևանքով կային բազմաթիվ վրիպակներ), սակայն, վստահ ենք, էլի կլինեն վրիպակներ։ Եթե գտնեք, տեղեկացրե՛ք, խնդրում ենք։

9-10-րդ հատորների բովանդակության ցանկը կարող եք տեսնել այստեղ։

◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 1. Բանաստեղծություններ, Երևան, 1988
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 2. Քառյակներ, բալլադներ, թարգմանություններ, Երևան, 1990
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 3. Պոեմներ, Երևան, 1989. կամ այստեղ
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 4. Պոեմներ, Երևան, 1991. կամ այստեղ
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 5. Գեղարվեստական արձակ, Երևան, 1994
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 6. Քննադատություն և հրապարակախոսություն 1887-1912, Երևան, 1994
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 7. Քննադատություն և հրապարակախոսություն 1913-1922, Երևան, 1995
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 8. Ուսումնասիրություններ, օրագրեր և այլ նյութեր, Երևան, 1999
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 9. Նամակներ. 1885-1904, Երևան, 1997
◈ Երկերի լիակատար ժողովածու, հտ. 10. Նամակներ. 1905-1922, Երևան, 1999

6/30/19

Որտեղի՞ց ճարենք ստուպիդոմետր

Պատահե՞լ է, որ կարդացել եք մեկի ըստ ձեզ տխմար, անտրամաբանական գրվածքը, որը շատ տրամաբանական ու խելացի է թվում ուրիշ շատերի, և զարմացել մարդկային ապուշության վրա։ Կամ նկատե՞լ եք, թե ինչպես է ապուշը մի ուրիշին ապուշ համարում, և անհանգստացել Երկիր մոլորակի ապագայի համար։ Պիտի խոստովանեմ, որ երբեմն մտքումս ինչ-որ մարդկանց «ապուշ» եմ կոչում։ Օրինակ՝ կարդում եմ մեկի գրած տխմարությունը և մտքումս ասում. «Հարգելի՛ս, Դուք ապուշ եք»։ Միայն մտքումս եմ ասում և չեմ գրում կամ բարձրաձայնում, որովհետև եթե ինչ-որ մեկին ասեմ, որ նա ապուշ է, նա կհակադարձի. «Ապուշը դու ես», և ես կհայտնվեմ շատ ծանր իրավիճակում, որովհետև չեմ կարողանա իմ կարծած ապուշին ապացուցել, որ ապուշը ես չեմ, այլ ինքը։ Օրինակ՝ դուք կարո՞ղ եք ապացուցել, որ ապուշ չեք։ Գուցե ապո՞ւշ եք։ Հատկապես կարո՞ղ եք ապացուցել սա նրան, ում ապուշ եք կարծում։ Որովհետև նրա համար էլ գուցե ձեր իմաստուն ու տրամաբանված խոսքն է ապուշություն, և դուք՝ ապուշ։

Ա՛յ եթե լիներ մարդու ապուշությունը ստուգող ու չափող սարք՝ ստուպիդոմետր՝ ապուշաչափիչ, կարելի կլիներ դրանով չափել մարդու ապուշության աստիճանը, համեմատել մեկ այլ մարդու ապուշության աստիճանի հետ և որոշել, թե երկուսից ով է ավելի ապուշ։ Որովհետև սրտիս խորքում շատ լավ զգում եմ, որ զրո աստիճանի ապուշ դժվար թե գտնվի աշխարհում, ուստի մնում է միայն որոշել, թե ապուշության որ աստիճանը կարելի է անվտանգ համարել՝ «նորմայի մեջ», իսկ որ աստիճանից սկսած՝ անհանգստանալ։

— Հարգելի՛ս, Դուք ապուշ եք,– ասում եք։
— Ապուշը դու ես, մի՛ վիրավորիր։
— Ես չեմ վիրավորում, իրականությունն եմ մատնանշում։ Ասելով, որ Դուք ապուշ եք՝ նկատի ունեմ, որ ապուշության Ձեր աստիճանը նորմայից շատ բարձր է, ինչն էլ թույլ է տալիս Ձեզ «ապուշ» կոչել։ Իսկ իմ ապուշության աստիճանն այնքան ցածր է, որ ոչ մի չափորոշիչով ես չեմ կարող ապուշ համարվել։ Եթե Դուք դրան կասկածում եք, կարող ենք ստուպիդոմետրով ստուգել։

Բայց ստուպիդոմետր չկա։ Հետևաբար, ոչ միայն անիմաստ է ինչ-որ մեկին «ապուշ» կոչելը, այլև խիստ վտանգավոր ։)



«Կոմիտաս վարդապետ» անվան մեջ բոբո տեսնողներին

Ի պատասխան նրանց, ովքեր առաջարկում են «Կոմիտաս վարդապետ» անվան միջից հանել «վարդապետ»-ը՝ դրա մեջ անհարկի կրոնական երանգ կամ չգիտեմ ուրիշ էլ ինչ տեսնելով

Կոմիտասին իսկապես սիրող ու հարգող մարդը չի կարող սրբագրել այն անունը, որը ՆԱԽԸՆՏՐԵԼ է ինքը Կոմիտասը։ Կոմիտասի ամբողջական անունն է Տեր Կոմիտաս վարդապետ Սողոմոնյան. եթե աշխարհիկ անունն է պետք, ապա՝ Սողոմոն Սողոմոնյան։ Ուրեմն՝ քանի որ հոգևորականի ամբողջական անունը ներառում է թե՛ կրոնական կարգը, թե՛ ազգանունը, հստակ է, որ Կոմիտասի կենդանության օրոք հրատարակված նրա երկերում միայն «Կոմիտաս վարդապետ» գրելը՝ ազգանվան զեղչմամբ, գիտակից ընտրության արդյունք է։ Եթե նրա անունը գրեին ուրիշները, կգրեին Կոմիտաս վրդ. Սողոմոնյան՝ ազգանունն էլ հետը կնշեին, ինչպես միշտ անում են հոգևորականների անունները գրելիս։ Հետևաբար, Կոմիտասը հենց այդպես է ցանկացել, որ իրեն կոչեն՝ այդ երկու բառով։ Այդպես էլ ստորագրել է՝ Կոմիտաս վարդապետ։

Բացի դրանից, «Կոմիտաս» անունն առանց հավելյալ հստակեցման թերի է։ Նույնն է, թե ինչ-որ մեկին կոչես միայն Գևորգ, միայն Գրիգոր ևն։ Մենք ունենք նաև մեկ այլ նշանավոր Կոմիտաս՝ Է դարի Կոմիտաս Աղցեցի կաթողիկոսը, որը նույնպես նաև երաժիշտ է եղել և հեղինակել «Անձինք նուիրեալք» հայտնի շարականը։ Ուստի Կոմիտասը կարող է լինել նաև Աղցեցին, եթե չես հստակեցնում, թե որ Կոմիտասի մասին է խոսքը։

Համենայն դեպս կցում եմ երկու նկար՝ Կոմիտասի կենդանության օրոք հրատարակված նրա գրքերից տիտղոսաթերթեր, որ տեսնեք, թե ինչպես է նա ինքը ցանկացել ներկայանալ հանրությանը։ Խնդրում եմ, մարդու ընկալյալ անունը սրբագրել փորձելիս եթե չեք կարող այդ մարդու կարծիքը հարցնել, հետո նոր սրբագրել, այդ մարդու անունը ՀԱՆԳԻՍՏ թողեք և ավելի լուրջ ու օգտակար զբաղմունք գտեք։



6/28/19

Երբ կասկածամտությունը լավ բան է


Համացանցը մի մեծ աշխարհ է, որում կարելի է գտնել համարյա ամեն տեղեկույթ, հետևաբար նաև ամեն տեսակ սուտ ու կեղծիք։ Ուստի տարածվող ապատեղեկատվությանն ու ստին ակամա մասնակից չդառնալու համար միշտ էլ ցանկալի է տեղեկույթը տարածելուց առաջ հետևել համացանցային զգուշության կանոններից մեկին՝ տեղեկույթը տարածելուց առաջ ճշտել դրա իսկությունը, եթե չեք տարածում հեղինակ ունեցող հոդված, որում տրված ցանկացած տեղեկության (ուրեմն նաև ստի) համար պատասխանատվություն կրում է հեղինակը։

Ճշտումներ կատարելիս շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել հրապարակված նյութում աղբյուրների առկայությանը։ Նշվա՞ծ են այս կամ այն տեղեկության աղբյուրները, աղբյուրներն իրակա՞ն են, վստահելի՞ են։ Եթե, օրինակ, որպես տեղեկության աղբյուր նշվում են անորոշ «գիտնականներ» («գիտնականները պարզել են, որ....», «ըստ գիտնականների՝ ....»), բայց ոչ մի գիտնականի ոչ անուն է նշված, ոչ էլ ներկայացվող տեղեկույթն ամփոփող գրավոր աշխատանքի կամ թեկուզ բանավոր խոսքի տվյալները՝ համապատասխան աղբյուրների հղումներով, կասկածե՛ք ձեր կարդացածին և տարածելուց առաջ ավելի երկար մտածեք՝ արժե՞ տարածել մի բան, որն ամենայն հավանականությամբ սուտ է։ Եթե մի տեղեկության աղբյուրները նշված չեն, որովհետև այն հանրահայտ է, ապա դուք հեշտությամբ կգտնեք դրա մասին տվյալներ, օրինակ, «Վիքիպեդիայում»։ Իսկ այլ դեպքերում պարտադիր ուշադրություն դարձրեք աղբյուրների (տպագիր թե առցանց) և դրանց վստահելի հղումների առկայությանը։

Այսպես նաև համացանցում տարածվում են հայտնի մարդկանց վերագրվող բազմաթիվ իմաստուն կամ գեղեցիկ խոսքեր, որոնք իրականում այլ ծագում ունեն, այսինքն՝ չեն պատկանում նշված հեղինակներին։ Ուստի երբ որևէ հանրահայտ ու մեծանուն մարդու իմաստուն կամ գեղեցիկ խոսք եք հայտնաբերում, տարածելուց առաջ փորձեք ստուգել համացանցի առավել հարուստ հատվածում՝ անգլիալեզու էջերում, թե արդյո՞ք այդ մարդն իրոք ասել կամ գրել է նման բան։ Սովորաբար այսպիսի կեղծիքը շատ հեշտությամբ է բացահայտվում։ Օրինակ՝ «Գուգլի» որոնման տողում գրեք այսպիսի մի բան. «Did Shakespeare/Hitler/Einstein say/write "...."», և որոնման արդյունքներից պարզ կդառնա՝ ձեր գտած խոսքի հեղինակը նշված անձն է, թե ոչ, որովհետև եթե գործ ունեք տարածված խոսքի հետ, վստահաբար այլք ևս ձեզնից առաջ ցանկացել են պարզել դրա իրական հեղինակին և պարզել են։

Կասեք՝ եթե լավ խոսք է, ի՞նչ կարևոր է, թե այն ով է ասել. կարևորը ասելիքն է և ոչ թե դրա հեղինակը։ Համաձայն եմ, ուստի է՛լ ավելի կարևոր է դառնում այդ լավ խոսքը տարածելիս կեղծիքին ակամա չմասնակցելը, այսինքն՝ խոսքը տարածել առանց կեղծ հեղինակի հիշատակման։ Կեղծիքը գիտակցորեն թույլ տված անձը դա արել է՝ քաջ հասկանալով, որ այդ խոսքը, եթե պատկանում է մի անհայտ անձնավորության, չի ունենա նույն արժեքը և չի տարածվի նույն ջանասիրությամբ, ինչ մեծանուն մարդկանց անունով տարածվողը։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ նա սեփական կամ մեկ այլ աղբյուրից վերցված խոսքը տարածել է մի մեծանուն անհատի անունով։ Թեև կարծես թե որևէ բարոյական վնաս չի հասցնում այն մարդը, որ սխալ հեղինակով խոսք է տարածում, սակայն պատկերացրեք, թե ինչ կլինի, երբ նա հայտնվի դրախտում կամ, ամենայն հավանականությամբ, դժոխքում, և նրան պատահի, օրինակ, Շեքսպիրը և ասի. «Ո՛վ դու, ինչո՞ւ էիր իմ անունով տարածում մի բան, որը ոչ միայն չեմ ասել կամ գրել, այլև մտածել ու գրել եմ բոլորովին հակառակը։ Իմ համոզմունքին հակառակ միտք ինձ վերագրելը ծայրագույն անպատկառություն է։ Շեյթա՛ն և Բուբու, ավելացրե՛ք սրա կրակի ջերմաստիճանն ու ծծմբի խտությունը»։ Բա՞։

Այդպես նաև սուտ պատմություններ են հորինվում մեծանուն մարդկանց մասին՝ ինչ-որ բան քարոզելու համար։ Օրինակ՝ հավատացյալները Ալբերտ Այնշտայնի մասին մի կեղծ պատմություն են տարածում, որում ուսանող Այնշտայնն իբր ապացուցում է Աստծո գոյությունն իր դասախոսի հետ բանավեճում։ Սակայն մի փոքր հետազոտություն համացանցում, և պարզ է դառնում, որ այս պատմության նախնական տարբերակում ոչ մի Այնշտայն էլ չի եղել, այլ մի անանուն ուսանող, և հանրահայտ գիտնականի անունը պատմության մեջ հայտնվել է ավելի ուշ՝ այս հորինվածքին ավելի մեծ արժեք տալու համար («տեսե՛ք, անգամ Այնշտայնն է հավատացել Աստծուն և ապացուցել նրա գոյությունը»)։ Բացի դրանից, Այնշտայնի վերաբերյալ ոչ մի վավերական աղբյուրում նման պատմություն չկա։ Եվ միայն զարմանալ կարելի է, որ այս կեղծիքը գիտակցորեն կատարած մարդիկ՝ Աստծուն հավատացողները, կարծում են, թե Աստված իրենց այս ստի կարիքն ունի։

Այս երևույթը նոր բան չէ մարդկային մտքի պատմության մեջ։ Մարդիկ բոլոր ժամանակներում էլ, իրենց ցանկալի գաղափարներն առավել արժեքավոր ու ընդունելի դարձնելու և այսպիսով առավել հեշտությամբ տարածելու համար, դիմել են մարդկանց շրջանում հեղինակություն ունեցող անձանց անունների օգնությանը։ Իրենք ինչ-որ բան են գրել և, հասկանալով, որ այն միգուցե ոչ մեկին չհետաքրքրի՝ իրենց անվան անհայտ լինելու պատճառով, տարածել են իրենց գրվածքը, ասենք, սուրբ Ֆլանի անունով։ Կամ վերցրել են մի մերժված անձի (օրինակ՝ հերետիկոսի) երկ ու հեղինակին փոխարինել սբ Ֆլանով, որպեսզի կարողանան տարածել ինչ-որ ուսմունքի հիմնավորման համար իրենց անհրաժեշտ երկը։ Այդպես են ստեղծվել ու տարածվել, օրինակ, ավանդաբար առաջին դարի աթենացի եպիսկոպոս համարված Դիոնիսիոս Արիսպագացու անունով հայտնի և քրիստոնեական ուսմունքի ձևավորման մեջ շատ կարևոր դեր խաղացած երկերը, որոնց իրական հեղինակը, սակայն, ապրել է 5-6-րդ դարերում, և գիտնականները մինչ օրս զանազան տեսակետներ են հայտնում այն մասին, թե ով կարող էր լինել նա։

Գիտնականները, երբ ուսումնասիրում են այս կամ այն հին կամ միջնադարյան հեղինակի երկերը, միշտ բախվում են այս խնդրին և ստիպված են լեզվական ու բովանդակային վերլուծություններով տարբերել կեղծ գրվածքներն իսկականներից։

Իհարկե, միշտ չէ, որ հեղինակային կեղծ վերագրումները կատարվում են դիտավորյալ։ Երբեմն կարող ենք գործ ունենալ նաև շփոթմունքի կամ վատ հիշողության հետ, երբ, օրինակ, նույնանուն մի հեղինակ շփոթվում է մեկ ուրիշի հետ կամ հեղինակի անունը փոխվում է մարդկային վատ հիշողության պատճառով։

Այսօր, սակայն, այսպիսի շփոթմունքները կարող են արդարացվել միայն բանավոր խոսքում, երբ չունես որևէ բան ասելուց առաջ այն ճշտելու հնարավորություն, մինչդեռ գրավոր արտադրանք տալիս դրա հեղինակը պարտավոր է ճշտել իր տեղեկությունները, դրանց աղբյուրներն ու իրական հեղինակներին։

Զարմանալի է, որ թե՛ միտումնավոր ապակողմնորոշելու և չարիք հասցնելու, թե՛ իրենց պատկերացրած ճշմարտությունն ու բարին ուրիշներին հասցնելու համար մարդիկ երբեք չեն խորշել միևնույն զենքի՝ ստի գործածությունից։ «Նպատակն արդարացնում է միջոցնե՞րը» (ի դեպ, այս հանրահայտ խոսքը նույնպես հաճախ սխալմամբ վերագրվում է ո՛չ իր իրական հեղինակին)։



6/16/19

Ձախողել և հաջողել



Երբ մարդն անհաջողության է մատնվում, ձախողում է, երբ հաջողություն է ունենում, հաջողում է։ Այս իմաստներով գործածում ենք չեզոք սեռի «ձախողել» և «հաջողել» բայերը՝ առանց «վ»-ի։

Մարդը կարող է նաև ձախողել կամ հաջողել գործը, ծրագիրը, փորձը ևն։ Այս դեպքում գործածում ենք ներգործական սեռի «ձախողել» և «հաջողել» բայերը ուղիղ խնդրի հետ։

Հետևաբար, ձախողՎում կամ հաջողՎում են գործը, ծրագիրը, փորձը ևն, բայց ո՛չ մարդը։

3/19/19

Հարցական շեշտադրմամբ օժանդակ բայի «խնդիրը»

Հոդվածը թարմացվել է 2023 թ. հնս. 27-ին։


Լեզվի կոմիտեի վերջին հորդորակներից մեկում («Հորդորակ հարցական նշանի և հնչերանգի մասին») դարձյալ հիշեցնում են մի «կանոնի» մասին*, որը թելադրում է օժանդակ բայի վրա հարցական նշան չդնել («Հայերենում օժանդակ բայի վրա հարցական նշան չենք դնում»)։ Բայց բոլոր արևելահայերս էլ շատ լավ գիտենք, որ մեր բնական խոսքում մենք հարցական շեշտադրմամբ արտասանում ենք նաև օժանդակ բայը, և հաճախ սա իմաստային կարևոր նշանակություն ունի. օրինակ՝ «Դու բերե՞լ ես հացը» և «(Ասում ես՝) հացը բերել ե՞ս» տարբերակները նույնիմաստ չեն։ Առաջինում ուզում ենք իմանալ՝ մեկը հացը բերել է, թե ոչ, իսկ երկրորդում զարմանք ենք արտահայտում հացը բերելու գործողության վերաբերյալ։ 

Ամենաթարմ դասագրքերից մեկում՝ 2022 թ. «Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ» բուհական դասագրքում (հեղինակներ՝ Յուրի Ավետիսյան և այլք), պարույկի մասին կանոններում (էջ 303) ոչ մի հիշատակություն չկա օժանդակ բայի վրա պարույկ չդնելու մասին։ Իսկ դա նշանակում է, որ կանոնը թույլ է տալիս պարույկ դնել նաև՛ օժանդակ բայի վրա։ Տեսեք կից նկարը։



Այս «կանոնի» խնդրի վերաբերյալ առցանց քննարկումներից հասկացել եմ, որ շատերը կարծում են, թե օժանդակ բայի վրա հարցական նշան դնելը (կամ, որ նույնն է, օժանդակ բայը հարցական հնչերանգով արտասանելը) նոր ժամանակների երևույթ է, և եթե այժմ այսպես ենք արտասանում, ուրեմն այսպես էլ պետք է կետադրենք։

Այո՛, լուրջ չէ այս ինքնանպատակ «կանոնը», և պե՛տք է պարույկը դնենք այնտեղ, որտեղ հարցական շեշտադրում կա՝ շեշտվածն օժանդակ բայ կլինի, թե մի ուրիշ խոսքի մաս (այս ճկունությունն ի վերջո հայոց լեզվի հարստության նշան է)։ Բայց ո՛չ թե որովհետև մեր լեզուն այս կողմից արտասանական փոփոխություն է կրել և հիմա բնական է մեզ համար այսպիսի արտասանությունը, այլ որովհետև այդպիսի՛ն է արևելահայերենի բնական արտասանությունն առնվազն Խաչատուր Աբովյանի ժամանակներից։ Ոչ մի զարգացում էլ այս առումով տեղի չի ունեցել, ինչպես կարծում են ոմանք։ Ինչ ունեցել ենք, այն էլ ունենք, այսինքն՝ կարող ենք հարցական շեշտադրմամբ արտասանել թե՛ օժանդակ բայը, թե՛ դրա հետ գործածված բառերը։ Իսկ մեռած «կանոնը» պարզապես հնարվել է՝ անտեսելով թե՛ շուրջ երկուհարյուրամյա արևելահայ գրականությունից մեզ ավանդվածը, թե՛ արևելահայերենի՝ վստահաբար շատ ավելի հնուց եկած բնական արտասանությունը։ Զարմանալի է, որ որոշ մարդիկ արևելահայ դասականների գործերը կարդացել են ու չեն նկատել սա։

Բարեբախտաբար, ԱՐԵՎԱԿ-ը նման դեպքերում օգնության է միշտ հասնում։ Ես միայն երեք օժանդակ բայ եմ ընտրել որոնման համար (մնացածը դո՛ւք որոնեք, եթե ցանկանում եք) և ներքևում պատճենում եմ տվյալների միայն մի մասը։ Այսքանն էլ է բավական։

Հավաքագրե՞լ, թե հավաքել


«Հավաքագրել»-ը վերջին ժամանակներում խիստ տարածվել է մարդկանցից ցանկացած բան հավաքելու իմաստով (գումար, տվյալներ, զանազան իրեր, աղբ և այլն)։ Սակայն «հավաքագրել» բայը, ըստ հայերենի բառարանների, նշանակում է ինչ-որ նպատակի համար հավաքել ՄԱՐԴԿԱ՛ՆՑ (անգլ. recruit), ոչ թե անշունչ առարկաներ։ Գումարն ու այլ առարկաներ պարզապես «հավաքում» են (collect)։ Նույնիսկ եթե մտածենք, որ «հավաքագրել»-ը նոր իմաստ է ձեռք բերել շնորհիվ իր երկրորդ արմատի, որը հուշում է, որ դա սովորական հավաքումը չէ, այլ տվյալների գրանցումով հավաքումը, իսկ գրանցելով հավաքում են նաև գումար և այլ առարկաներ, ապա պետք է նկատել, որ այս բառն այժմ օգտագործում են անգամ այն դեպքում, երբ ոչ մի բան էլ չեն գրանցում, պարզապես հավաքում են մարդկանցից։ Այս պարագայում այս բառը դառնում է միանգամայն ավելորդ և նույնիսկ կարող է շփոթեցուցիչ լինել (եթե ինչ-որ մեկը մտածում է, որ հավաքագրելը գրանցումով հավաքելն է)։ Հետևաբար, կարճ բառը թողած՝ ինչո՞ւ նախապատվությունը տալ երկարին. ինչո՞վ իրեն չի արդարացնում «հավաքել»-ը։ Այնպես որ գումարը, տվյալները, իրերը, աղբը պարզապես ՀԱՎԱՔԵ՛Ք (անկախ նրանից՝ ձեր հավաքածի տվյալները մի տեղ գրանցում եք, թե ոչ)։


Նկարներում ներկայացված բառահոդվածները «Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարանից» և Էդ. Աղայանի բացատրական բառարանից են։























2/17/19

Ի նկատի ունենալ

Չգիտեմ՝ ովքեր և ինչ հիմնավորմամբ տարածել են, թե «ի նկատի ունենալ»-ը սխալ է և պետք է «ի» նախդիրը չունենա։ Սակայն «նկատի ունենալ»-ն ընդամենը «ի նկատի ունենալ» հարադրավոր բայի ավելի կարճ տարբերակն է և այժմ ավելի տարածված է։ Իսկ երկար ձևը ոչ միայն սխալ չէ, այլև քերականորեն ավելի ճիշտ է, քանի որ կազմված է «նկատ» արմատի գրաբարյան ներգոյական հոլովաձևից, որը պահանջում է «ի» նախդիր։ Այս կազմությունը համեմատեք ռուսերեն иметь в виду-ի հետ։ Բացի դրանից, «ի նկատի ունենալ»-ը ժամանակին լայնորեն գործածվել է հայ գրականության մեջ, կա արդի հայերենի բոլոր ընդարձակ բառարաններում, և ոչ մեկում երբեք չի նշվել, թե սխալ ձև է։

2/14/19

Մուննաթ

Այսօր հետաքրքիր բան հայտնաբերեցի։ Պարզվում է՝ արաբական ծագմամբ ու թուրքերենի միջոցով փոխառված «մուննաթ»-ն ու «մուննաթ գալը» հայերենում իմաստային փոփոխություն են կրել վերջին ժամանակներում։ Թե «վերջին ժամանակներն» ինչ տևողություն ունեն՝ երկու-երեք տասնամյակ, թե ավելի, չեմ կարող ասել. դա թերևս հնարավոր կլինի պարզել հայ գրականության մեջ այս բառի գործածության դեպքերի մանրամասն քննությամբ։ Բայց փաստ է, որ հայերենի բառարանները (Մալխասյանի՝ 1944 թ., Աղայանի՝ 1976 թ.) ներկայացնում են «մուննաթ»-ի այլ նշանակություն՝ «երախտիք» և «երախտիքը՝ լավությունը, երեսով տալը»։ «Մուննաթ գալը» նույնպես լավությունը երեսով տալն է՝ ըստ բառարանների։ Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի հրատարակած բազմահատոր բարբառային բառարանը (Դ հատոր, 2007 թ.) նույնպես նախ ներկայացնում է բարբառներում այս բառի ունեցած այն իմաստները, որոնք տրված են Մալխասյանի ու Աղայանի բառարաններում, իսկ հետո՝ առանց որևէ բարբառի նշման կամ որևէ օրինակի՝ նորօրյա իմաստը՝ տրտնջալն ու դժգոհելը։ Պ. Բեդիրյանի դարձվածաբանական բառարանը (2011 թ.) կրկնում է հին բառարանների տվյալները, իսկ բառի ժամանակակից իմաստը չունի։

1/12/19

Ֆիկացնել ու իզացնե՞լ

հայաՖԻԿացնել, հայաՖԻԿացված, հայաՖԻԿացում - սխալ ձևեր

հայացնել/հայերենացնել, հայացված/հայերենացված, հայացում/հայերենացում - ճիշտ ձևեր

նորմալԻԶացնել, նորմալԻԶացում - սխալ ձևեր
նորմալացնել, նորմալացում - ճիշտ ձևեր

բայց՝ նորմալիզացիա - ճիշտ ձև (թեև հայերենում ավելորդ)


ՀԻՇԵԼ։ Հայոց լեզուն չունի ոչ «-ֆիկ» կամ դրա նման բայածանց, ոչ էլ «-իզ» բայածանց։ Սա նշանակում է, որ հայերեն ածանցներով ու վերջավորություններով նոր բառեր ստեղծելիս, առավել ևս՝ հայերեն արմատներով, չենք կարող գործածել հայերենին չպատկանող մասնիկներ։ «Հայ» հայերեն արմատին ոչ մի դեպքում չենք կարող օտար ածանց ավելացնել ու ստանալ հայերեն նոր բառ, ինչպիսին «հայաֆիկացնել» սխալ կազմությունն է։ Մենք կարող ենք օտար արմատ կամ բառ վերցնել, դրան ավելացնել հայերեն մասնիկներ և ստանալ նոր բառեր, բայց հակառակն անել չենք կարող։ «Նորմալ»-ը հայերեն բառ չէ, բայց նրան կարող ենք ավելացնել հայերեն ածանցներ ու ստանալ նոր բառեր՝ աննորմալ, նորմալանալ, նորմալացում ևն։

Անգլերենի -ify (լատինական ծագման՝ -ificare, ֆր. -ifier) և -ize (հունական ծագման՝ -ίζω, ֆր.՝ -iser) վերջավորություններով բայերն ու սրանցից կազմված գոյականները հայերենում կամ պիտի որոշակի սկզբունքներով տառադարձվեն (օրինակ՝ գազԻՖԻԿացիա, մոնետԻԶացիա), կամ ո՛րևէ կերպ, հայերենի միջոցներով, թարգմանվեն, կամ էլ հայերենացվելիս կորցնեն նշված օտար մասնիկները՝ փոխարինվելով հայերենում դրանց համապատասխանող մասնիկներով։ Այս երկու մասնիկներն էլ ունեն անելու, դարձնելու իմաստ։ Հայերենում «-ցն» («-ացն», «-եցն») պատճառական բայածանցն է, որ կատարում է նույն դերը։ Համեմատե՛ք հետևյալ զույգերը.

mortify - մեռցնել
magnify - խոշորացնել
justify - արդարացնել

digitize - թվայնացնել
minimize - փոքրացնել
crystallize - բյուրեղացնել

Այս բայերից կազմենք գոյականներ։

mortification - մեռուցում
magnification - խոշորացում
justification - արդարացում

digitization - թվայնացում
minimization - փոքրացում
crystallization - բյուրեղացում

Մեր գրածը չի նշանակում, թե այս օտար մասնիկներով բոլոր բառերի հայերեն համարժեքները պատճառական բայեր կամ սրանցից կազմված գոյականներ են (օրինակ՝ baptize - մկրտել՝ ներգործական սեռի պարզ բայ, verify - վավերացնել, բայց նաև՝ ստուգել՝ ներգործական սեռի պարզ բայ և այլն)։ Հետևաբար, վերոնշյալ օտար ածանցները կամ վերջավորություններն ունեցող գոյականները կամ բայերը միշտ հնարավոր չէ հայացնել պատճառական բայերով ու սրանցից կազմված գոյականներով։ Այստեղ պարզապես հուշում ենք, թե, եթե ցանկանում ենք այս օտար մասնիկներին համապատասխանող հայերեն ածանց գործածել, ո՛րն է դա հայերենում, եթե այն չի կարող լինել ոչ «-ֆիկ»-ը, ոչ էլ «-իզ»-ը։

Հիմա կարող եք հիշեցնել, որ ունենք «գազիֆիկացնել» բայը և սրանից կազմված «գազիֆիկացում»-ը։ Ունենք «մոբիլիզացնել»-ն ու «մոբիլիզացում»-ը։ Էլի բառեր կարող եք հիշեցնել։ Ես էլ կասեմ, որ լավ չէ, որ ունենք այս բառերը և որքան շուտ ազատվենք այսպիսի անճոռնի կազմություններից, այնքան լավ։ Մենք այս բառերի կարիքը չունենք։ Սրանցից առաջին զույգը ռուսերեն газифицировать-ի իմաստներով ենք գործածում, այսինքն՝ թե՛ գազամատակարարման իմաստով, թե՛ ինչ-որ բան գազացնելու, գազի վերածելու։ Օրինակ՝ անգլերենում gasify և gasification բառերով չենք կարող արտահայտել գազամատակարարման իմաստով газифицировать-ն ու газификация-ն։ Հայերենում նույնպես, ուրեմն, պարտադրված չենք որևէ բնակարան կամ բնակատեղի «գազիֆիկացնելու», եթե կարող ենք բնակարանը կամ բնակատեղին պարզապես ապահովել գազամատակարարմամբ։ Ինչ վերաբերում է «մոբիլիզացման»-ը, ինչո՞ւ մոբիլիզացնել, եթե կարելի է համախմբել, միավորել ուժերը, կատարել զորահավաք և այլն՝ ըստ պահանջվող իմաստի։ Այդպես նաև ինչո՞ւ ինչ-որ բան «մինիմԻԶացնել», եթե կարող ենք «նվազագույնի հասցնել» և այլն։ Չունե՛նք օտար մասնիկներով այսպիսի կազմությունների կարիքը։ Ծայրահեղ դեպքում կարող ենք գործածել օտար բառն ամբողջությամբ՝ «մոբիլիզացիա», «գազիֆիկացիա» ձևերը, և դրանց, ենթադրենք, ավելացնել «կատարել» բայը («մոբիլիզացիա/գազիֆիկացիա կատարել»)։ Բայց, ըստ իս, այս ծայրահեղ միջոցին դիմելու կարիքն էլ բնավ չունենք։ Հայերենն ունի՛ բավարար սեփական միջոցներ՝ իրեն խորթ օտարամասնիկ կազմություններից զերծ մնալու համար։

Կարող եք թերևս քիմիայի և այլ գիտությունների բառապաշարից էլ բերել «ֆիկացնելու» և «իզացնելու» օրինակներ, բայց վստահեցնում եմ. բոլոր դեպքերում էլ գործ ունենք բառերի անկանոն ու անհաջող հայացումների հետ։ Նման դեպքերում, եթե հայերեն ճիշտ ու լավ համարժեք գտնել չի հաջողվում, շատ ավելի լավ է պարզապես տառադարձությամբ գործածել օտար բառն ամբողջությամբ՝ առանց հայերեն ածանց ու վերջավորություն կցելու։


Դարձյալ ինչ-որ բանով «կիսվել»-ու մասին


«ԿիսՎել + գործիական հոլով» տարածված ռուսաբանությունը (делиться чем-то) մի՛ գործածեք, խնդրում եմ։ Այսինքն՝ ՈʼՉ՝ կիսվել փորձով, ուրախությամբ, նյութով և այլն։ Սա բացարձակապես հայերեն չէ, քանի որ մենք չունենք այսպիսի քերականական կառույցներ և այն, ինչ այսպիսի կառույցով ասում ենք, բոլորովին այլ բան է նշանակում. նշանակում է, որ մենք կիսվում ենք՝ մասնատվում, և մեզ կիսողը՝ մասնատողը, գործիական հոլովով դրված այդ բառն է, այսինքն՝ փորձը, ուրախությունը և այլն։ Մինչդեռ, անշուշտ, լրիվ ուրիշ բան ենք ուզում ասել, չէ՞. ուզում ենք ասել, որ մե՛նք ենք ինչ-որ բան կիսում՝ փոխանցում, դրան հաղորդակից դարձնում։ Ուրեմն՝ հայերենում կարելի է, փոխաբերական իմաստով, ԿԻՍԵԼ ինչ-որ բան մեկի հետ՝ կիսել փորձը, վիշտը և այլն, բայց ՉկիսՎել դրանցՈՎ։ Իսկ քանի որ հայերենը հարուստ լեզու է, պարտադիր չէ փորձը կամ մի ուրիշ բան միշտ ԿԻՍԵԼ, առավել ևս դրանով ԿԻՍՎԵԼ, կարելի է այն ներկայացնել, դրան հաղորդակից դարձնել և այլն (նայած որտեղ և ինչ համատեքստում)։ Այս սխալն արդեն համացանցում, հատկապես սոցիալական ցանցերում և լրատվամիջոցներում, այնքան է տարածվել, որ մարդիկ չեն զգում, որ հայերեն չեն մտածում ու գրում։ Խնդրում եմ, որ այս տարածված սխալին հատուկ ուշադրություն դարձնեք և այն հնարավորինս արմատախիլ անեք գոնե ԳՐԱԿԱՆ ՀԱՅԵՐԵՆՈՎ տեքստերում (եթե ոչ՝ խոսակցական հայերենում)։

Այս նյութը ՏԱՐԱԾԵԼԸ (և ոչ թե սրանՈՎ կիսՎելը) խիստ ցանկալի և հանձնարարելի է ։)


Հ.Գ. Այս մասին գրել էինք նաև մեր այս հոդվածում՝ «Իրական և մտացածին ռուսաբանությունների մասին» (06/08/2015)։