Անվանումների ստեղծում (շարադասություն)

Հայերենում շատ տարածված են շարադասական սխալները, հատկապես երբ հատկացուցիչ-հատկացյալ կառույցն ունենում է լրացումներ։ Շատ հաճախ այդ լրացումները ճիշտ տեղում չեն դրվում, որից իմաստային խնդիր է առաջանում։ Օրինակ՝ կարդում ենք. «Հարգելի՛ խմբի անդամներ», որտեղ «հարգելի»-ն սխալ դիրքում է, քանի որ լրացնում է «խմբի» բառին, թեև պիտի լրացներ «անդամներ»-ին։

Շարադասական այս երևույթը հատկապես խնդրահարույց է կայուն բառակապակցությունների կամ անվանումների դեպքում։ Ուստի որևէ նոր անվանում ստեղծելիս, եթե այն բառակապակցության տեսք ունի, միշտ հաշվի առեք ներքոբերյալը։

Երբ ստեղծում ենք որևէ անվանում, որը կազմված է երկու գոյականից՝ հատկացուցչից և հատկացյալից (արյան գնդիկ, գիտության լաբորատորիա, հողի հարկ և այլն), ապա հետագայում այդ կայուն բառակապակցությունները նախադասության մեջ գործածելիս կարող ենք խնդիրներ ունենալ։ Եթե այդ ամբողջ անվանմանը նախորդի որևէ բառ, որը վերաբերում է այդ անվանման մեջ գլխավոր իմաստն արտահայտող գոյականին՝ հատկացյալին (մեր բերած օրինակներում՝ գնդիկ, լաբորատորիա, հարկ), ապա շարադասական և իմաստային խնդիր ենք ունենալու, քանի որ նախորդող բառը վերաբերելու է ոչ թե հատկացյալին, այլ դրան նախորդող հատկացուցչին։

✗ Գիտության լաբորատորիա [երկու գոյական՝ հատկացուցիչ + հատկացյալ]

✗ Ընդարձակ ու լուսավոր գիտության լաբորատորիա [ընդարձակ-ն ու լուսավոր-ն այստեղ վերաբերում են գիտության-ը, ոչ թե լաբորատորիա-ին]

✗ Աշակերտների համար նախատեսված գիտության լաբորատորիա [նախատեսված-ն այստեղ վերաբերում է գիտությանը, ոչ թե լաբորատորիային]

Վերևի օրինակներում ընդարձակ-ը, լուսավոր-ը և նախատեսված-ը, «գիտության» բառից առաջ դրվելով, վերաբերում են գիտության-ը, թեև պետք է վերաբերեին լաբորատորիա-ին։

Սովորաբար նման դեպքերում ինչպե՞ս ենք վարվում հայերենում։ Հատկացուցիչն ու հատկացյալն իրարից բաժանում ենք և հատկացյալին վերաբերող լրացում(ներ)ը դնում դրանց միջև։ Երբեմն այսպես վարվելիս ստիպված ենք լինում նաև բութի օգնությանը դիմելու, եթե կարող է իմաստային շփոթ առաջանալ։

Գիտության ընդարձակ ու լուսավոր լաբորատորիա

Գիտության՝ աշակերտների համար նախատեսված լաբորատորիա

Սակայն եթե «գիտության լաբորատորիա»-ն լաբորատորիայի տեսակի անվանում է, կայուն բառակապակցություն, որի բաղադրիչները ցանկալի չէ բաժանել իրարից, կանգնում ենք խնդրի առաջ։ Բաղադրիչներն իրարից բաժանելը ճիշտ չէ, բայց ճիշտ չէ նաև բառակապակցության հատկացյալին վերաբերող լրացումները հատկացուցչից առաջ դնելը, որը իմաստային սխալ է առաջ բերում. մի բանի փոխարեն մի ուրիշ բան ենք ասում։

Հետևաբար, ո՞րն է ելքը։ Ելքն այն է, որ անվանումներ ստեղծողները, հաշվի առնելով հայերենում ծագող շարադասական այսպիսի խնդիրները, ի սկզբանե ոչ թե հատկացուցիչ+հատկացյալ (այսինքն՝ երկու գոյականով) կառույց ստեղծեն, այլ որոշիչ+որոշյալ (այսինքն՝ ածական + գոյական)։ Եթե վերոբերյալ օրինակներում «գիտության» բառի փոխարեն լինի «գիտական» կամ «բնագիտական», այլևս որևէ շարադասական կամ իմաստային խնդիր չի ծագի։

✔ Ընդարձակ ու լուսավոր բնագիտական լաբորատորիա [ածական ու գոյական]

✔ Աշակերտների համար նախատեսված բնագիտական լաբորատորիա

Ինչպես տեսնում եք, այսպիսի (ածական+գոյական) կառույցը ոչ մի խնդիր չի առաջացնում․ ոչ կարիք կա դրա բաղադրիչներն իրարից հեռացնելու, ոչ էլ որևէ իմաստային խնդիր է ծագում։

Մյուս ելքն ընդհանրապես հրաժարվելն է բառակապակցությունից և անվանման համար նոր բառ ստեղծելը (օրինակ՝ արնագնդիկ կամ հողահարկ), որովհետև այս դեպքում նույնպես հետագայում շարադասական ու իմաստային աղավաղման խնդիրներ չենք ունենա։

Քաղքենիական լեզու

Այսօր հետաքրքիր բան իմացա Գոհար Գասպարյանի մասին․ նրա մեծ տատը արաբ է եղել՝ եգիպտացի սուլթան Հուսեյնի քույրը։ Գոհար Գասպարյանը լավ երգչուհի էր, անուշ ձայն ուներ, որը ես շատ սիրով եմ լսում։ Բայց ի՞նչ կապ ունի մի լավ կամ շատ լավ, հանրահայտ կամ  թեկուզ աշխարհահռչակ երգիչը, դերասանը, երաժիշտը, մարզիկը, թեկուզ գիտնականը, գրողը կամ հասարակական գործիչը «արժեքի» հետ. այս մարդիկ կարող են որևէ մնայուն արժեք ստեղծել մարդկության համար, բայց իրենք արժեք չեն։ Գոհար Գասպարյանի մասին հոդվածի սկզբում գրված է. «Կամաց-կամաց մոռացվող արժեքներ...»՝ նկատի ունենալով հենց Գոհար Գասպարյանին։ Երևի ես «արժեք» ասելով ուրի՞շ բան եմ հասկանում։ 

Մեկ էլ շատ սիրում են այս կամ այն հանրահայտ մարդուն կոչել «լեգենդ» կամ «լեգենդար», նույնիսկ երբ այդ մարդը դեռ ողջ է։ Միշտ չեմ հասկացել ու չեմ հասկանա մարդկային այս մտածելակերպն ու մարդուն այսպիսի բառերով նկարագրելու հանդեպ սերը։ Այսպիսի մարդամեծար լեզուն քաղքենիական է, կեղծ և գոնե ինձ ու ինձ պես մտածող մարդկանց համար տհաճ։ Այնպես որ եթե ձեզ համար կարևոր է, որ ձեր գրածը որևէ մեկի մեջ տհաճության զգացում չծնի, խուսափե՛ք մարդուն այսպիսի բառերով բնորոշելուց։ Մարդուն գնահատելու շատ ավելի անպաճույճ ու իրատեսական բառեր կարելի է գտնել։ 

Այս մարդամեծարական մտածելակերպը ես նույնիսկ մանկական ու տհաս եմ համարում։ Որովհետև ամեն անգամ ամոթով եմ հիշում, թե ինչպես եմ Կոմիտասի մասին ասել «Կոմիտասն աստված է», երբ դեռ ցածր դասարանների աշակերտ էի և կարգին չգիտեի էլ, թե աստվածն ինչ է և Կոմիտասը՝ ով։ Հավանաբար ինչ-որ մեկից լսել կամ մի տեղ կարդացել էի «աստվածային Կոմիտաս» ու կարծում էի, թե մարդկանց մասին հիացմունք արտահայտելիս նրանց կարելի է նաև այդպես կոչել։ Կարելի է, իհարկե, ամեն ինչ էլ կարելի է, բայց շատ տհաճ է։ 

Գուցե մի ուրիշն այսպիսի ոճը մի այլ՝ ավելի հաջող անունով կոչի, ոչ թե «քաղքենիական»։ Բայց առայժմ այն իմ մտքում քաղքենիության հետ է զուգորդվում։

Ծնողավարությո՞ւն

Վերջին շրջանում շատերն անգլերեն parenting-ը, որ այլ բան չի նշանակում, քան ծնողական դաստիարակություն, թարգմանում են անհեթեթ ծնողավարություն բառով։ Սակայն ծնողավարություն նշանակում է ծնողին վարել, ինչպես որ ձիավարություն-ը ձի վարել է նշանակում, իսկ մեքենավարություն-ն էլ՝ մեքենա վարել։

Իբրև հակափաստարկ բերվում է այն, որ ծնողավարություն-ը կարող է նշանակել նաև ծնողի կողմի՛ց վարվել (հմմտ. համայնավարություն, ժողովրդավարություն)։ Սակայն այս դեպքում էլ հասկանալի չէ վարել-ը։ Ծնողի կողմից «վարվում» է երեխա՞ն։ Երեխային հայերենում կարելի է վարե՞լ։ Կամ ծնողի պարտականությունը երեխային վարե՞լն է։ Երեխային դաստիարակելն ու մեծացնելը երեխային վարե՞լ է նշանակում։ Ինչպես էլ որ բացատրենք ծնողավարություն-ը, այն խիստ անհաջող կազմություն է։ Պետք է հաշվի առնել նաև, որ հայերենում վարել բայի կրավորականը՝ վարվել-ը, սովորաբար չի գործածվում այդ նույն իմաստով։ Եթե կարող ենք ասել՝ անչափահասը վարում էր մեքենան կամ օրիորդը վարեց իր ձին, ապա կխուսափենք ասելուց՝ մեքենան վարվում էր անչափահասի կողմից կամ ձին վարվեց օրիորդի կողմից։ Որովհետև հայերենում վարվել բառաձևն առաջին հերթին ընկալվում է որպես չեզոք սեռի բայ, որը նշանակում է հարաբերվել մեկի հետ (մեկի հետ վարվել)։ Ուստի «վար» երկրորդ բաղադրիչով բոլոր այն կազմությունները, որոնց առաջին բաղադրիչը բացառական կամ գործիական հոլովի իմաստով է գործածվում, անհաջող են։ Նույնպես անհաջող են համայնավար կամ համայնավարություն և ժողովրդավար կամ ժողովրդավարություն բառերը (չնայած որ վերջինն արդեն շատ տարածվել է)։ Ենթադրում ենք՝ մարդկանց մեծ մասը բացառական հոլովի իմաստն այս կազմություններում չի ընկալում։ Զարմանալի չի լինի, եթե պարզվի, որ մարդիկ «ժողովրդավարություն»-ը հասկանում են որպես ժողովրդին վարել և ոչ թե ժողովրդի կողմից վարվել։

Հե՞ն, թե հենք, օրինակ՝ արժեքահե՞ն, թե արժեքահենք

Այսօր մեկը «արժեքահեն» բառի գործածության համար ամոթանք է տվել այն կազմակերպությանը, որում աշխատում եմ իբրև խմբագիր, ուստի ստիպված եղա իբրև պատասխան գրելու ներքոբերյալ բացատրությունը։

«Արժեքահեն»-ն էլ, «արժեքահենք»-ն էլ և ընդհանրապես բոլոր այն ածականները, որոնք կազմված են «հեն(ք)» բաղադրիչով, նորակազմություններ են, հնուց ավանդված չեն, ուստի դրանց ճիշտ կամ սխալ լինելը կարելի է որոշել քննությամբ, բայց ո՛չ՝ բառարանային վկայությամբ կամ գործածության հին ավանդույթով։ «Հեն»-ը (գրաբարյան՝ յեն) բայահիմք է՝ «հենվել»-ի (յենուլ) արմատը, իսկ «հենք»-ը գոյական է, որ կազմված է «հէն» արմատից՝ «հինել» (հյուսել) բայի հիմքից։ Այսինքն՝ երկու տարբեր արմատների հետ գործ ունենք, և նրանցից ոչ մեկը «ավազակ» նշանակող «հէն»-ը չէ, ինչպես սխալմամբ կարծում են ոմանք (գրաբարում «ավազակ» նշանակող բառը գրվում է այնպես, ինչպես «հէնք»-ի արմատ «հէն»-ը, այսինքն՝ կարող է նույնանալ այդ երկրորդ արմատի հետ, բայց ոչ՝ «յենուլ» (հենվել) բայի արմատ «յեն»-ի)։ 

Ուրեմն՝ ունենք հայերեն յեն, հէն, հէն երեք տարբեր արմատներ, որոնք ժամանակակից արևելահայ ուղղագրությամբ ձևով նույնանում են, ուստի շատերի համար իմաստային շփոթ առաջացնում։ Եթե մենք դասական ուղղագրությամբ գրեինք սրանցով կազմությունները (օրինակ՝ արժէքայեն, արժէքահէնք), որևէ մեկը «ավազակ» նշանակող բառը չէր գտնի առաջին արմատով կազմություններում, քանի որ «յեն»-ը  «ավազակ» չի նշանակում։ 

Առաջինով (յեն) կազմությունները անգլերեն -based բաղադրիչով կազմությունների հայերեն համարժեքներն են, օրինակ՝ knowledge-based, value-based՝ գիտելիքահեն, արժեքահեն (այսինքն՝ գիտելիքի վրա հենված/հիմնված, արժեքի վրա հենված/հիմնված)։ Իսկ երկրորդով (հէն) կազմությունները, քանի որ իբրև երկրորդ բաղադրիչ ունեն «հենք» գոյականը, տալիս են տարընթերցման հնարավորություն, օրինակ՝ «գիտելիքահենք»-ը կարող է ընկալվել իբրև գոյական և նշանակել «գիտելիքի հենք/հիմք»։ Ահա սա է պատճառը, որ հայերենում գործածվող այս զուգաձևերից այն մեկն ենք նախընտրում, որն առավել ճշգրտորեն է արտահայտում անգլերեն -based-ով կազմությունների իմաստը։ Բացի դրանից, երբ խոսքը կոնկրետ «արժեքահեն-արժեքահենք» զուգաձևության մասին է, ապա այսօր «արժեքահեն» տարբերակը մի քանի անգամ ավելի շատ է կիրառվում հայերենում, քան «հենք»-ով տարբերակը (կարող եք որոնել համացանցային որոնման ծառայություններում՝ համոզվելու համար)։