Այն բանից հետո, որ Խրիմյան Հայրիկի կաթողիկոսական ընտրությունը հաստատվեց Ռուսաց կայսեր կողմից, Էջմիածնից պատվիրակություն գնաց Երուսաղեմ՝ նրան բերելու Էջմիածին։ 1893 թվականն էր։ Ճանապարհին այցելում էին այս կամ այն երկրի հայկական համայնք, ուր մեծ ընդունելություն էին կազմակերպում տեղի հայերը։ Այս ամբողջ ճամփորդությունը մանրամասնորեն ներկայացնում է Մեսրովբ վրդ. Տեր-Մովսիսյանցը «Ուղեւորութիւն Տ. Տ. Մկրտիչ Վեհ. Կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց Երուսաղէմից Էջմիածին» ուղեգրության մեջ՝ հրատարակված 1894 թ.-ին Էջմիածնում։ Ներկայացնում ենք Խրիմյան Հայրիկի արտասանած խոսքերից հատվածներ, որ քաղել ենք այդ գրքից։ Այնքան պարզ ու անպաճույճ, հումորով լեցուն խոսք ունի Խրիմյանը, որ չկամեցանք այն մենակ վայելել և մի քիչ էլ նրանից բաժին ենք հանում մեր ընթերցողներին։
Երուսաղեմից դուրս գալիս Խրիմյան Հայրիկը ճաշի ժամանակ հետևյալն է ասում՝ խմելով Երուսաղեմի Հարություն պատրիարքի կենացը.
«Ես կը գնամ, դուն մենակ կը մնաս․ մենք վարժուեր էինք իրարու. շաբաթ մը ես կը հիւանդանայի, դուն ինձ կը յուսադրէիր․ շաբաթ մʼալ դուն կը հիւանդանայիր, ես քեզ կը յուսադրէի։ Ասկից ետքը մէյ մըն ալ որ հիւանդանաս, հեռագրէ ինծի այնտեղ՝ Էջմիածին, որ ես իմ հերթս իմանամ»։
Երուսաղեմում արտասանած հրաժեշտի քարոզից երկու հատուած
«....Յանկարծ միտքս կուգայ 1854 թուականը, երբ կը պանդխտէի ի Պոլիս։ Շատ մի կրած նեղութեանս մէջ միշտ փառք կուտայի Աստուծոյ․ այն միջոցներուն եղբայրս մեռաւ, ներքին ու արտաքին վշտեր տեղացին վրաս, որոց համբերեցի ու կրկնեցի՝ «Փառք քեզ, Աստուած»։ Օրհնեալ է Աստուած, որ իմ տկարութիւնս զօրացոյց, ինչպէս միշտ կը զօրացնէ տկարները։ Աղթամարայ կղզւոյն մէջ վարդապետ ձեռնադրուեցայ և ինձ համար հալածանքն սկսաւ այն օրէն․ Աղթամարէն Վան, անտի ի Պոլիս քշուեցայ, Պոլսէն դարձեալ ի Վան, ուր տպարան մի հիմնեցի․ Վանէն ի Մուշ․ Մշեցիք աւելի խենթ են, զիս մինչեւ ի Բիւզանդիոն քշեցին։
Մարդիկ կան, որ կարծես քառակուսի ստեղծուած են Աստուծմէ, ապառաժի նման իրենց տեղէն ինքնաբերաբար չեն կարող շարժիլ, մինչեւ արտաքին զօրութիւն մի չազդէ իրենց վրայ։ Ոմանք ալ կլորակ ստեղծուած են, ինչպէս ես, որ անդադար գլորուելով՝ վերջին անգամ մի քանի տարիներ Պոլսոյ մէջ ինկած մնացի, ուր ըսին թէ երկրին դէմ յանցանք գործեր եմ, յեղափոխական եմ․ ուստի Պոլսէն ալ գլորեցին մինչեւ Ձիթենեաց լեռը, ուր Մակարի մատուռին մէջ դադար առի։ Օրհնեալ լինի այդ մատուռը, ուրկէ կաթուղիկոս դուրս կʼելլեմ. ով կʼուզէ կաթուղիկոս լինի, թող գայ Մակարայ մատուռն ապաստանի։ Մակար ինքը Երուսաղէմի հայրապետ էր, իրեն ապաստանողներն ալ կʼուզէ հայրապետ լինին։
....կը մաղթեմ, որ Աստուած Տ․ Յարութիւն Ս․ Պատրիարքին երկար կեանք տայ կամ, ինչպէս բարեկենդանի օրեր մաղթած եմ, Աստուած Եզեկիա թագաւորին պէս տասն եւ հինգ տարիներ պարգեւէ։ Նա ալ փոքր գնդակ չէ, ինձ նման բոլոր կեանքին մէջ գլորուեր է․ պատանեկութեան ատեն գլորուելով մինչեւ Ամերիկա հասեր է, այնուհետեւ ի Պոլիս եւ անտի ի Կարին, ուր երկար ժամանակ մնացեր է եւ ի վերջոյ գլորուելով եկեր ընկեր է այստեղ»։
Ավստրիայի մայրաքաղաքում հայ կաթոլիկների առաջ Խրիմյան Հայրիկը հետևյալն է ասում.
«....Թէ որ դուք Ձեր հօտի անունէն զիս Ամենայն Հայոց Հայրիկ կʼանուանէք, ես ձեզ գրկաբաց կը կոչեմ իմ զաւակներս եւ լիաբերան օրհնութիւնս կուտամ։ Ճիշդ է, ցանկալի էր որ բոլոր հայ ազգը Լուսաւորչի փարախին յարած ըլլար, բայց եթէ տարբեր դաւանութիւններու կը պատկանին, այդտեղ եւս Աստուծոյ մատը կը տեսնեմ, վասնզի գուցէ Աստուած այդ միջոցն է գտեր Հայ ազգի մէջ լուսաւորութիւն տարածելու համար։ Կրօնը խղճմտանքի գործ է, եւ Հայրիկի առաջ տարբերութիւն չունի Լուսաւորչական, կաթոլիկ, բողոքական Հայը։ Բաւական է որ նա Հայ է իր ծագումով, ցեղով եւ լեզուով։ Մեծ է ազգային համերաշխութեան գաղափարը»։
Գևորգյան ճեմարանի տարեդարձին նվիրված միջոցառմանն ասված խոսքից
«Դուք խօսեցաք վերացական բաներու մասին, ես ալ կը խօսիմ մարմնացեալ բաներու մասին։ Այս օրուայ հանդէս մեր մտքին, մեր աչքին առաջ է․ այն յիշատակ մը մեր մէջ առաջ կը բերէ. այդ յիշատակ կենդանի մարդու յիշատակ չէ, պատկեր չէ, նա հողի տակն է. այդ յիշատակ Գէորգ Դ Կաթուղիկոսի յիշատակն է․ այն մեռեր գնացեր է․ այսօր անոր գերեզմանի վրայ հոգեհանգիստ կատարեցինք։ Այն ատեն մտքէս անցաւ թէ՝ Հայրիկ, օր մʼալ քու գերեզմանիդ վրայ կը գան եւ հոգեհանգիստ կը կատարեն, դուն ալ պիտի մեռնիս։
....Հիմա գանք ճեմարանի նպատակին։ Պ. Սաղաթէլեան աղուոր խօսքերով ճառ մը գրեր է, որուն մէջ շատ աշխատած է գիտութիւն ու կրօն հաշտեցնել իրար հետ։ Անոնք սկիզբէն միշտ հաշտ եղած են․ մարդիկներն են, որ կը զատեն։ Բայց իմանալու է գիտութիւնը որոշել․ կրնամ ըսել, ես ալ գիտեմ թէ ինչ կʼընէ գիտութիւն։ Երբ ես թղթին վրայ կը գրեմ մի քանի խօսք, և այդ խօսքեր հեշտութեամբ կը հաղորդեն Սթանպոլ, Երուսաղէմ ևլն շատ տեղեր, այդ բաներուն մարդիկ իրենց խելքով հասած են։ Երբ Հայաստանի մէջ առաջին անգամ հեռագիր շինեցին, քրդերը կը կարծէին թէ անոր մէջ սատանայ կայ․ վասնզի խեղճ քուրդը գողութիւն կʼընէ, և անմիջապէս հեռու տեղ կʼիմացուի և կարգադրութիւն կը լինի, որ բռնեն զինք․ անի կը զարմանար՝ ի՞նչպէս իմացուեր է. խեղճը կը կարծէր թէ սատանայ կայ և կը սկսէր վնասել․ կը քանդէին, կը կոտրէին։ Տէրութիւնը միջոցներ ձեռք առաւ, մի քանիներուն պատժեց․ հիմա հեռագիրը հանդարտ կը բանի. քուրդն ալ հասկցաւ որ անոր մէջ խելք կայ։ Ես ալ գիտեմ որ գիտութեան մէջ խելք կայ․ մարդիկ կʼաշխատին ամէն բանի գաղտնիքն իմանալ, անոր խորհուրդ բացատրել․ անոնք կʼուզեն աստղերը դիտել, քննել, տեսնել թէ անոնց մէջ ալ մարդիկ կա՞ն, կեանք կա՞յ, մեր երկրագնդին նման, թէ պարապ բաներ են։ Սակայն Աստուած պարապ բաներ չի ըներ․ մարդիկն են որ պարապ բաներ կը շինեն։ Գիտութիւն կը սովորցունէ օգտակար բաներ մանուկներուն․ օրինակ՝ մանուկին մէկը շատ աղէկ սովորած է քիպրիտ (լուցկի) շինել․ անի գիտէ, ատոր համար պէտք է մեքենայ, փոսֆոր․ այդ գիտնալը լաւ բան է, բայց մենակ իմանալը առանց գործադրել կարենալու իմացողին հաց չի տար։ Պարզ կը խօսիմ, որ ամէնքն ալ հասկնան։ Իմացած եղէ՛ք, գիտութիւնը իւր տեղն ունի։ Անչափ մարդիկ գնացեր Եւրոպա գիտութիւն սովորեր են, բայց վերջը քաղցած կը պտտին․ չեն կրնար իրենց սովորածը գործադրել։ Պոլիս եղած ատենս մէկ այդպէս երիտասարդ եկաւ, ըսաւ․ «Հայրիկ, մեքենագէտ եմ, բայց գործ չեմ գտներ»․ բարերարներ չկային, որ անոր օգնէին․ խեղճը պզտիկ նաւակ ալ չկրցաւ շինել։ Ուրիշ մէկն ալ եկաւ ըսաւ․ «Շիմի սովորեր եմ, ֆիզիք սովորեր եմ», բայց նա ալ գործ չգտաւ, երկուքին մէջ ալ իրենց սովորած գիտութիւններն մեռան․ վերջէն գացին փոքրիկ գործ մը սկսեցին և հաց գտան։ Գիտութիւն այնչափ պիտի սովորին, ինչչափ այդ գիտութիւն հայ ժողովրդին պէտք է։ Իրաւ է, աղէկ է որ մենք սովորինք շատ մը բաներ և ժողովրդին հասկացնենք, թէ այս հողը ի՞նչ յատկութիւն ունի՝ կրային է, կաւային է, որ անոր համեմատ գիտնան երկիր մշակել։ Մեր ժողովուրդ երկրագործ է, այդ բաներ նա գիտէ փորձով․ գիտէ թէ որ մի տեղ քանի մը տարի խոտ կամ կորնկան ցանես և այն հնձես և քանի մը անգամ այն հնձելէն վերջ տեղը վարես և ցորեն ցանես, առատ բերք կը տայ։ Ես ալ երկրագործ եմ․ Հայրիկ այս իւր երկրագործական փորձերէն կʼըսէ. Վարակայ վանք երեսուն տարի երկրագործութիւն ըրած եմ․ հիմա ալ եկեր Արարատեան դաշտ պիտի հերկեմ․ չգիտեմ՝ Հայրիկի գութանը պիտի վարէ, թէ խոփը քարին պիտի զարնէ։ Կը յուսամ որ ինծի կʼօգնեն՝ մէկը լուծի վրայ նստելով, միւսը խուրիկի վրայ նստելով․ վերջապէս ամէնն ալ ինձ օգնելով՝ դաշտը կը վարենք։ Չէ, եթէ գութանս կոտրած մնայ, վա՜յ ինձ․ ալ ինծի ուրիշ բան չʼմնար՝ նստել ջարդուած գութանիս վրա ողբալ։
....Գանք ճեմարանի բուն նպատակին։ Ամէն ժամանակ ազգէն տրտունջ կը լսենք, թէ ազգը կառավարող առաջնորդներ չունի, քարոզիչ վարդապետներ չունի, Ռուսաստանի մէջ երկու հազար քահանաներն մեծաւ մասամբ տգէտ են։ Հանգուցեալ կաթուղիկոսը այս բաներ լսեր է, մտածեր է, տեսեր է ժողովրդի տխուր վիճակ, ուստի շիներ է այս հաստատութիւն, որ այստեղէն դուրս գան ուսեալ քահանաներ, վարդապետներ, վարժապետներ։ Նա երբեք ուրիշ բան չէ ուզած․ անի միայն մէկ ճիւղ ունի, օգտակար են երբեմն նաև երկրագործական պարզ դասեր տալ։ Պ. Սաղաթէլեան կʼուզէ մեր ճեմարանը նորէն մկրտել, աշխարհական ընել․ շատ շնորհակալ կʼըլլանք, եթէ կարենանք ինչ որ մեզ հարկաւոր են, այստեղ պատրաստել, այն է՝ առաջնորդներ, քահանաներ, ուսուցիչներ.... Ուրեմն ճեմարանի համար մի պարտականութիւն կայ՝ ազգին համար եկեղեցականներ պատրաստել․ մենք չենք կրնար այստեղէն պրոֆեսորներ, աստեղագէտներ հանել, վաճառականներ հանել։ Հազիւ կը բաւէ, երբ մենք մեր պարտքը կատարենք.... Ես ամէնէն առաջ բոլոր Արարատեան ժողովրդի համար կը մտածեմ․ գիտեմ որ ազգին գիտութիւն ալ պէտք է․ անոնք որ մայրաքաղաքներու մէջ կʼապրին, կրնան երթալ գիտութիւն ձեռք բերել.... Գիտեմ, մեր աշակերտներ պիտի գնան ժողովրդի մէջ գործեն. որչափ շատ բան իմանան, այնքան աղէկ կը լինի․ օրինակ՝ շատ փափաքելի է, որ մեր աշակերտներ լեզուներ իմանան, կեանքի մէջ դիւրութիւններ կʼունենան։ Քանի մը օր առաջ անգլիացի մը եկած էր եւ անգլիերէն կը խօսէր, բայց վարդապետներէն մէկն ալ անգլիերէն չգիտէր․ բայց անիկա ուրիշ լեզուներ ալ գիտէր․ գերմաներէն գիտէր, գաղղիերէն գիտէր։ Ինչ աղէկ բան կը լինէր, որ մեր վարդապետներ ալ լեզուներ իմանային։ Այն մարդ եկեր աշխարհ կը շրջի, նախապէս լեզուներ սովրեր, ապա եկեր է։ Մենք Պարսից դրացիներ ենք․ հին ժամանակ իրարու շատ մօտ էինք։ Պարսկաստանի ուխտաւորները եկեր առաջնորդ կʼուզէին․ իրենց հետ մէկ քանի թղթեր ալ բերեր էին և ըսին, որ այսուհետև այդ ձևերուն համաձայն գրութիւններ պէտք է կատարուին․ այնտեղ ալ երեսուն տարի առաջ ինչպէս որ կը գրէին, հիմա այնպէս չեն գրեր, ձևերը փոխուած են։ Անոնք այդ թղթերը ձգեցին, գացին։ Ես այն կը մտածեմ, ո՞վ պէտք է գրէ այն ֆարսերէն բաները։ Երեւան պիտի խաւրեմ, գրել տամ։ Ինչ աղէկ կը լինէր, եթէ մեր վարդապետներէն մէկը ատով զբաղուէր եւ ֆարսերէն գիտնար։
Այսչափս բաւական է։ Կը յուսամ թէ ամէնքդ ալ ըմբռնեցիք, թէ Հայրիկ ինչ կʼուզէ ըսել․ ամէն բան իւր ժամանակն ունի։ Շատ շնորհակալ եմ․ չեմ մոռնար վարժապետներ, աշակերտներ․ ամէնքդ ալ աշխատեր էք։ Թէեւ երբեմն բաներ կը խօսիմ, բայց ի սրտէ ձեզի կը սիրեմ։ Աշխատեցէք իմաստակութիւն չընել՝ «իդէալ» ևլն․ վերացական բառեր թողէ՛ք։
....Վարդապետնե՛ր, ձեզի ալ կարողութիւն կը մաղթեմ, որպէսզի Ինծի հետ միացած գործէք․ ձեզնից ամէն մէկը կʼաշխատի այս ճեմարանի համար՝ մէկն իբրեւ տնտես, երկրորդն իբրև մատակարար և այլն։ Աշխարհիս մէջ ամէն բան օգնութեամբ կը լինի․ թագաւորներն ալ առանց օգնութեան ոչինչ չեն ըներ. անոնք թուղթ կը ստորագրեն, բայց գործադրողները իւր պաշտօնեաներն են։ Մարդս մինակ կրնայ մի բան ընել՝ իւր սենեակին դուռը գոցել և գրել․ նա մինակ ուրիշ ոչինչ չʼըներ»։