Երբ կասկածամտությունը լավ բան է

Համացանցը մի մեծ աշխարհ է, որում կարելի է գտնել համարյա ամեն տեղեկույթ, հետևաբար նաև ամեն տեսակ սուտ ու կեղծիք։ Ուստի տարածվող ապատեղեկատվությանն ու ստին ակամա մասնակից չդառնալու համար միշտ էլ ցանկալի է տեղեկույթը տարածելուց առաջ հետևել համացանցային զգուշության կանոններից մեկին՝ տեղեկույթը տարածելուց առաջ ճշտել դրա իսկությունը, եթե չեք տարածում հեղինակ ունեցող հոդված, որում տրված ցանկացած տեղեկության (ուրեմն նաև ստի) համար պատասխանատվություն կրում է հեղինակը։

Ճշտումներ կատարելիս շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել հրապարակված նյութում աղբյուրների առկայությանը։ Նշվա՞ծ են այս կամ այն տեղեկության աղբյուրները, աղբյուրներն իրակա՞ն են, վստահելի՞ են։ Եթե, օրինակ, որպես տեղեկության աղբյուր նշվում են անորոշ «գիտնականներ» («գիտնականները պարզել են, որ....», «ըստ գիտնականների՝ ....»), բայց ոչ մի գիտնականի ոչ անուն է նշված, ոչ էլ ներկայացվող տեղեկույթն ամփոփող գրավոր աշխատանքի կամ թեկուզ բանավոր խոսքի տվյալները՝ համապատասխան աղբյուրների հղումներով, կասկածե՛ք ձեր կարդացածին և տարածելուց առաջ ավելի երկար մտածեք՝ արժե՞ տարածել մի բան, որն ամենայն հավանականությամբ սուտ է։ Եթե մի տեղեկության աղբյուրները նշված չեն, որովհետև այն հանրահայտ է, ապա դուք հեշտությամբ կգտնեք դրա մասին տվյալներ, օրինակ, «Վիքիպեդիայում»։ Իսկ այլ դեպքերում պարտադիր ուշադրություն դարձրեք աղբյուրների (տպագիր թե առցանց) և դրանց վստահելի հղումների առկայությանը։

Այսպես նաև համացանցում տարածվում են հայտնի մարդկանց վերագրվող բազմաթիվ իմաստուն կամ գեղեցիկ խոսքեր, որոնք իրականում այլ ծագում ունեն, այսինքն՝ չեն պատկանում նշված հեղինակներին։ Ուստի երբ որևէ հանրահայտ ու մեծանուն մարդու իմաստուն կամ գեղեցիկ խոսք եք հայտնաբերում, տարածելուց առաջ փորձեք ստուգել համացանցի առավել հարուստ հատվածում՝ անգլիալեզու էջերում, թե արդյո՞ք այդ մարդն իրոք ասել կամ գրել է նման բան։ Սովորաբար այսպիսի կեղծիքը շատ հեշտությամբ է բացահայտվում։ Օրինակ՝ «Գուգլի» որոնման տողում գրեք այսպիսի մի բան. «Did Shakespeare/Hitler/Einstein say/write "...."», և որոնման արդյունքներից պարզ կդառնա՝ ձեր գտած խոսքի հեղինակը նշված անձն է, թե ոչ, որովհետև եթե գործ ունեք տարածված խոսքի հետ, վստահաբար այլք ևս ձեզնից առաջ ցանկացել են պարզել դրա իրական հեղինակին և պարզել են։

Կասեք՝ եթե լավ խոսք է, ի՞նչ կարևոր է, թե այն ով է ասել. կարևորը ասելիքն է և ոչ թե դրա հեղինակը։ Համաձայն եմ, ուստի է՛լ ավելի կարևոր է դառնում այդ լավ խոսքը տարածելիս կեղծիքին ակամա չմասնակցելը, այսինքն՝ խոսքը տարածել առանց կեղծ հեղինակի հիշատակման։ Կեղծիքը գիտակցորեն թույլ տված անձը դա արել է՝ քաջ հասկանալով, որ այդ խոսքը, եթե պատկանում է մի անհայտ անձնավորության, չի ունենա նույն արժեքը և չի տարածվի նույն ջանասիրությամբ, ինչ մեծանուն մարդկանց անունով տարածվողը։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ նա սեփական կամ մեկ այլ աղբյուրից վերցված խոսքը տարածել է մի մեծանուն անհատի անունով։ Թեև կարծես թե որևէ բարոյական վնաս չի հասցնում այն մարդը, որ սխալ հեղինակով խոսք է տարածում, սակայն պատկերացրեք, թե ինչ կլինի, երբ նա հայտնվի դրախտում կամ, ամենայն հավանականությամբ, դժոխքում, և նրան պատահի, օրինակ, Շեքսպիրը և ասի. «Ո՛վ դու, ինչո՞ւ էիր իմ անունով տարածում մի բան, որը ոչ միայն չեմ ասել կամ գրել, այլև մտածել ու գրել եմ բոլորովին հակառակը։ Իմ համոզմունքին հակառակ միտք ինձ վերագրելը ծայրագույն անպատկառություն է։ Շեյթա՛ն և Բուբու, ավելացրե՛ք սրա կրակի ջերմաստիճանն ու ծծմբի խտությունը»։ Բա՞։

Այդպես նաև սուտ պատմություններ են հորինվում մեծանուն մարդկանց մասին՝ ինչ-որ բան քարոզելու համար։ Օրինակ՝ հավատացյալները Ալբերտ Այնշտայնի մասին մի կեղծ պատմություն են տարածում, որում ուսանող Այնշտայնն իբր ապացուցում է Աստծո գոյությունն իր դասախոսի հետ բանավեճում։ Սակայն մի փոքր հետազոտություն համացանցում, և պարզ է դառնում, որ այս պատմության նախնական տարբերակում ոչ մի Այնշտայն էլ չի եղել, այլ մի անանուն ուսանող, և հանրահայտ գիտնականի անունը պատմության մեջ հայտնվել է ավելի ուշ՝ այս հորինվածքին ավելի մեծ արժեք տալու համար («տեսե՛ք, անգամ Այնշտայնն է հավատացել Աստծուն և ապացուցել նրա գոյությունը»)։ Բացի դրանից, Այնշտայնի վերաբերյալ ոչ մի վավերական աղբյուրում նման պատմություն չկա։ Եվ միայն զարմանալ կարելի է, որ այս կեղծիքը գիտակցորեն կատարած մարդիկ՝ Աստծուն հավատացողները, կարծում են, թե Աստված իրենց այս ստի կարիքն ունի։

Այս երևույթը նոր բան չէ մարդկային մտքի պատմության մեջ։ Մարդիկ բոլոր ժամանակներում էլ, իրենց ցանկալի գաղափարներն առավել արժեքավոր ու ընդունելի դարձնելու և այսպիսով առավել հեշտությամբ տարածելու համար, դիմել են մարդկանց շրջանում հեղինակություն ունեցող անձանց անունների օգնությանը։ Իրենք ինչ-որ բան են գրել և, հասկանալով, որ այն միգուցե ոչ մեկին չհետաքրքրի՝ իրենց անվան անհայտ լինելու պատճառով, տարածել են իրենց գրվածքը, ասենք, սուրբ Ֆլանի անունով։ Կամ վերցրել են մի մերժված անձի (օրինակ՝ հերետիկոսի) երկ ու հեղինակին փոխարինել սբ Ֆլանով, որպեսզի կարողանան տարածել ինչ-որ ուսմունքի հիմնավորման համար իրենց անհրաժեշտ երկը։ Այդպես են ստեղծվել ու տարածվել, օրինակ, ավանդաբար առաջին դարի աթենացի եպիսկոպոս համարված Դիոնիսիոս Արիսպագացու անունով հայտնի և քրիստոնեական ուսմունքի ձևավորման մեջ շատ կարևոր դեր խաղացած երկերը, որոնց իրական հեղինակը, սակայն, ապրել է 5-6-րդ դարերում, և գիտնականները մինչ օրս զանազան տեսակետներ են հայտնում այն մասին, թե ով կարող էր լինել նա։

Գիտնականները, երբ ուսումնասիրում են այս կամ այն հին կամ միջնադարյան հեղինակի երկերը, միշտ բախվում են այս խնդրին և ստիպված են լեզվական ու բովանդակային վերլուծություններով տարբերել կեղծ գրվածքներն իսկականներից։

Իհարկե, միշտ չէ, որ հեղինակային կեղծ վերագրումները կատարվում են դիտավորյալ։ Երբեմն կարող ենք գործ ունենալ նաև շփոթմունքի կամ վատ հիշողության հետ, երբ, օրինակ, նույնանուն մի հեղինակ շփոթվում է մեկ ուրիշի հետ կամ հեղինակի անունը փոխվում է մարդկային վատ հիշողության պատճառով։

Այսօր, սակայն, այսպիսի շփոթմունքները կարող են արդարացվել միայն բանավոր խոսքում, երբ չունես որևէ բան ասելուց առաջ այն ճշտելու հնարավորություն, մինչդեռ գրավոր արտադրանք տալիս դրա հեղինակը պարտավոր է ճշտել իր տեղեկությունները, դրանց աղբյուրներն ու իրական հեղինակներին։

Զարմանալի է, որ թե՛ միտումնավոր ապակողմնորոշելու և չարիք հասցնելու, թե՛ իրենց պատկերացրած ճշմարտությունն ու բարին ուրիշներին հասցնելու համար մարդիկ երբեք չեն խորշել միևնույն զենքի՝ ստի գործածությունից։ «Նպատակն արդարացնում է միջոցնե՞րը» (ի դեպ, այս հանրահայտ խոսքը նույնպես հաճախ սխալմամբ վերագրվում է ո՛չ իր իրական հեղինակին)։